ПРИКАЗ НА ИСТРАЖУВАЧКИТЕ РЕЗУЛТАТИ¹

1 „Споделување на власт„ е поим кој се употребува во политичката теорија за да означи демократски политички систем во кој власта е поделена помеѓу две и повеќе различни етнички заедници кои живеат во една држава.

Ако демократијата ја представиме на една замислена оска, на едниот крај на оската, се наоѓа „мнозинската демократија„, додека на другиот крај се сместува моделот кој во себе ги содржи битните карактеристика на „споделување на власта„. Мнозинската демократија обично се практикува во етнички похомогените општества, додека моделот на „споделување на власт„ се применува во мултиетнички општества, или како резултат на решавање на криза или во функција на превенција на меѓуетничка криза.

Концептот на „споделување на власта„ во смисла во која ние го употребуваме во овој Извештај е многу близок ако не идентичен со „договорната„ или „консоционалната демократија„ на А.Липхарт. 2Самиот модел има приврзеници, но и жестоки критичари, ко покренуваат многу дилеми, меѓу кои најсериозна е таа, дали елитите кои го склучуваат консоционалниот аранжман, се искрани во намерата да го сочуваат единството на државата и мирниот соживот на граѓаните? Но без оглед на оправданоста на критиките, моделот на „споделување на власт„ во Македонија, е воспоставен по завршувањето на вооружениот конфликт во 2001 и склучување на Охридскиот рамковен договор, со посредство на „меѓународната заедница„, со намера да се воспостави мир и безбедност на граѓаните. Во политичката теорија се смета дека плуралните општества се потенцијални жртви на меѓуетнички конфликти . Тоа се општества во кои доминираат помали или подлабоки поделби по должина на етничките линии (етничко потекло, јазик, култура и религија) додека другите поделби, на пример, партиски, идеолошки, синдикални, граѓански итн. ги следат етничките поделби, наместо да  ги сечат. Тоа  оневозможува поголема општествена кохезија., додека потенцијалот за конфликт се зголемува. Во вакви поделени општества ќе се намали ризикот од етнички конфликт, доколку власта не ги занемари или дискриминира своите малцинства. Како што пишува В.Зартман, „внатрешните конфликти се многу различни работи, во различни случаи, но сите проблеми можат да се сумираат во две поврзани категории - занемарување и дискриминација, или проблем на дистрибуција и проблем на идентитет„3 . Оваа генерализација, во голема мерка може да се примени и на нашата држава, во која поделбите по должина на етничките линии, во овој момент сеуште се чинат мошне силни во однос оние поделби кои сечат низ нив. Накусо, чистиот теориски модел на „споделување на власта„ (некаде се употребува и поимот „партиципативна демократија„) содржи неколку основни принципи и институции како :

(1)голема коалиција на власт;

(2) различни степени на територијална автономија;

(3) пропорционална или праведна застапеност на малинствата во органите на власта (адмнистрација, војска и полиција);

(4) право на малцинско вето;

(5) пропорционален изборен систем и пишан устав. Од овој модел, постојат помали или поголеми отстапувања во зависност од конкретните ситуации, но основата на консоционалната демократија  е претходниот договор меѓу елитите на етничките заедници околу поделбата на моќ и другите „правила на игра„, кон кои потоа е неопходно сите да се придржуваат. „Споделување на власта„ како демократска рамка на нашето општество, се разликува од „консоционалната демократија„ на А.Липхарт, по две клучни работи. Во  нашиот модел одсуствува „голема коалиција на власт„ а државата по својот карактер е унитарна. А.Липхарт го предпочита федеративното уредување.

2. Какво општество е Македонија?

Какво општество е македонското општество? Мултикултурно, мултиетничко, поделено, плурално? Како што рековме, во политичката теорија за општества кои се поделени по должина на етничките линии се говори како за поделени или плурални општества. Тоа се општества каде живеат повеќе етнички групи, кои се разликуваат меѓу себе по етничкото потекло,јазикот, религијата, културата и обичаите и кои имаат свои политички партии, медиуми, невладини и други организации. Бидејќи поимотподелено општество  веднаш асоцира на конфликт, сметаме дека посоодветен поим, кој може да се примени на состојбата во Македонија е плурално или мултикултурно/мултиетничко  општество. Овој поим во себе ја содржи поделбата, но воедно асоцира на можност за соработка.
Со тоа не сакаме да го за ја замаглиме реалноста, ниту да тврдиме дека овие поделби не представуваат потенцијална опасност за стабилноста на државата..

3. Нема територијални решенија за етничките конфликти

 Охридскиот мировен договор започнува со силна порака, упатена до сите граѓани на Македонија,дека нема територијални решенија за етничките конфликти. За да се обесхрабри политиката според која најдобро решение на етничките конфликти е територијалната поделба, во Охридскиот договор стои: „Македонија е унитарна држава„. Во другите решенија, кои потоа низ амандманска процедура станаа дел од уставот, можат да се идентификуваат неколку основни принципи и институции на консоционалниот модел на демократија: 1)праведна застапеност на заедниците во јавната администрација, војската и полицијата ;2) малцинско/взаемно вето, кое во уставот се дефинира како „посебно мнозинство„(популарно наречено Бадинтерово мнозинство); 3) висок степен на децентрализација на власта и 4)пишан устав со сложена амандманска процедура, кој не дозволува лесно уставни промени, особено во делот на заштита на правата на малцинствата. Сите овие принципи и политички инструманти се дел од мировниот план за да се постигне поголема стабилност и безбедност на земјата.
Пораката дека  НЕМА ТЕРИТОРИЈАЛНИ РЕШЕНИЈА ЗА ЕТНИЧКИТЕ КОНФЛИКТИ  има заначење само доколку се ефикасно заштитени  правата на малцинствата . Самиот концепт на малцински права е комплементарен со фундаменталниот принцип на недискриминација. Малцинските права, така, можат да се дефинираат како втора генерација или второ ниво на недискриминаторска легислатива4 . Ова е важно да се нагласи во секоја прилика и на секој начин да се афирмира. Најголемото незадоволство, кое го регистриравме во текот на истражувањето доаѓа од чувството на неправда, недостоинство и дискриминација. Во интервјуата што ги направивме забележавме дека на нашите соговорници речиси вопшто не им е важно дали се  онеправдани заради нешто важно или за некоја навидум безначајна процедура. Важен е принципот.

4. Лоцирање на истражувањето:

Денес, барем кога станува збор за земјите од ЕУ и оние кои се на пат да станат тоа, како Македонија, невозможно е да се зборува за демократско владеење во отсуство на полна и ефективна партиципација на луѓето кои припаѓаат на националните малцинства во културниот, социјалниот и економскиот живот и во јавните работи. Клучен аспект на модерното разбирање на малцинските права е принципот на партиципација на малцинствата во процесот на одлучување за прашања кои директно ги засегаат како на национално така и на локално ниво.5 Оттука, сосема оправдано,  истражувањето се одвиваше во мултиетничките општини во Македонија:Гостивар, Кичево, Дебар и Струга во периодот од октомври 2005, до јуни 2006 г.

5.Основна цел на истражувањето :

Клучен аспект на модерното разбирање на малцинските права е принципот на партиципација на малцинствата во процесот на одлучување за прашањата кои директно ги засегаат, како на национално така и на локално ниво.”Полна и ефективна партиципација на лицата кои припаѓаат на националните малцинства(чл. 15 од Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства ) не е политичка декларација. Тоа легален договор. Македонија е исто така потписник на овој договор. Но истовреме тоа е „документ на базични принципи„ за заштита на малцинствата кои можат да бидат применети различно во различни земји во согласност со нивната ситуација. Исполнувањето на словото и духот на Конвенцијата во Македонија е невозможно без постојано следење на состојбата, од страна на политички и експертски комисии кои со своите извештаи ќе  покренат дијалог за сите проблеми.6   Овој Проект има токму таква цел: да произведе Извештај, базиран врз мониторирање на процесот на формулирање политики во мултиетничките општини  во Македонија(Гостивар, Кичево, Дебар и Струга), врз основа на кој ќе се отвори во јавноста дијалог и лобирање за позитивни промени.

6. Предметот на истражувањето

  На самиот почеток на истражувањето го поставивме основното прашање за предметот на истражувањето во овој Проект: што е тоа „полна и ефективна партиципација„ и дали  полната и ефективна партиципација се однесува само на малцинствата во државата или пак и на малцинствата на локално ниво? Словото и духот на Рамковната Конвенција, кои поаѓаат од универзалното право за недискриминација, води во насока на признавање на полна и ефективна партиципација, на секое рамниште каде се донесуваат одлуки кои директно ги засегаат малцинствата.  Се разбира правата не можат автоматски да бидат наложени на лицата кои припаѓаат на националните малцинства, туку тие мораат да имаат право да бираат дали ќе бидат различно третирани или не.Сепак, клучното прашање, на кое в о секојдневниот политички живот не е лесно да се даде едноставен одговор е:  кои се прашањата кои директно ги засегаат малцинствата?

7. Легална рамка на истражувањето

 Во Експланаторниот извештај кој ја придружува Рамковната конвенција, државите се охрабруваат да промовираат ефективна партиципација на лицата кои припаѓаат на националните малцинства во процесот на одлучување на двете нивои: во избраните тела на национално и локално ниво.7 Законот за локална самоуправа во Македонија е почетниот чекор кон создавање на легална рамка,   за партиципација на малцинствата во одлучувањето во општините.Во текот на истражувањето дојдовме до согледувања во која насока треба да се прошири или измени легалната основа за ефективна партиципација, што ќе представува основа за создавање на јавна свест за неопходни реформи

8. Дефиниција на проблемот

 Што е полна и ефективна партиципација на малцинските заедници и на кои прашања се однесува? Принципите, конкретните членови и мониторингот на Рамковната конвенција создадоа основни стандарди за тоа што се подразбира под овој поим. Тоа е учество на малцинствата во избраните тела на национално и локално ниво во процесот на формулирање политики(поставување на целите на политиката) и одлучување за прашањата кои директно ги засегаат малцинствата како културата  и јазичните  прашања, образованието  и медиумите. Но, овој поим оди над формалното учество и ја зема во вид и социо-економската положба на малцинствата.
Значи, ефективната партиципација има јасна политичка, културна и социјална димензија. Ние со овој Проект ја истражувавме само политичката димензија.

9. Примена на моделот во пракса

 Имплементацијата на моделот на споделување на власта, во мултиетничките општини на Македонија, го истражувавме од неколку аспекти: 1) полната и ефективна партиципација на малцинските заедници во поставувањето на целите на политиката во општините и донесување на одлуките; 2) праведната застапеност на заедниците во општинската администрација, јавните претпријатија и установи итн.3) правото на малцинско вето, или т.н. бадантерово мнозинство(двојно мнозинство) , 4) Комисија за меѓунационални односи и 5)употреба на јазикот и симболите на малцинствата во општините, како важна компонента на нивната способност за полна и ефективна партиципација.

10. Моделот и „многу малите малцинства„

 Овој Проект, значи, се занимава со еден пар еџелленце политиколошки феномен: власта и партиципацијата на малцинските заедници во креирање на политиката на општините и одлучувањето. Тоа произведе ефект кој беше неочекуван дури и за нас . Иако методолошките постапки беа креирани така да ни дадат реална слика за фактичката состојба на сите етнички заедници кои живеат во општините од примерокот, Истражувачкиот извештајот на крај се сведе во најголема мерка, на партиципацијата на македонската заедница во општините каде е таа во малцинство(Гостивар, Дебар и Струга) и на албанската заедница, во општина каде е во  малцинство(Кичево). Објективно, турската, ромската и другите помали заедници, останаа надвор од  дофатот на истражувањето. Сепак, добиени се некои сознанија за т.нар мали малцинства.

11. Бинационална држава?

„Македонија, со Рамковниот договор стана двонационална држава и ние се чувствуваме во голема мерка дискриминирани„, ни изјави еден од учесниците во разговорите, од турската националност.„Правото на вето, објективно го користи само албанската заедници во Собранието на РМ, бидејќи имаат големо мнозинство ; од друга страна,  некои општини кои порано беа со турско мнозинство се укинати, како резултат на „пазарењето„ на двете најголеми заедници во државата, на наша сметка,  а праведната застапаност тешко се остварува, со неколку пратеници вон представничките тела. Откако ќе ги добијат нашите гласови на избори, нашите коалициони партнери на власт не забораваат.„ 
Овој и слични приговори што имавме прилика да ги чуеме во текот на истражувањето го отвора прашањето за тоа, што сакаме да постигнеме со институционалната рамка, која произлезе од Охридскиот договор? Ако односот на сили во секој случај ги фаворизира поголемите етничка зедница, зарем и во институциите како Комитетот за односи меѓу заедниците, треба да се преслика партискиот сооднос во власта а со тоа и сите меѓупартиски конфликти? Зарем не е подобро Комитетот да биде составен врз паритетна основа и да представува институциј во која балансот на силите ке зрачи кон општеството и ќе придонесе за ублажување на етничките разлики?

12. Каде се Ромите?

 Ромската заедница е во уште потешка положба, бидејќи статусот на мало, дисперзирано малцинство, ја исклучува оваа заедница од власта. Исклучувањето пак, придонесува оваа заедница да страда повеќе отколку други, од  сиромаштијата. „Ние сме сеуште најмногу дискриминирани„ беше изјавата на представници на невладините ромски организации во општините. „За нашите проекти, освен странците, локалните власти немаат слух„

13. „Савинг цлаусе”за многу малите малцинства

  Во светлината на овие сознанија, треба да се подржат сите иницијативи за резервирани седишта во Собранието на РМ (Македонија како една изборна единица за турската и ромската заедница).Укинување на изборните прагови за малите малцинства(т.нар. „савинг цлаусе” е гаранција за репрезентација во представничките тела на луѓе кои припаѓаат на мали национални малцинства, (доколку не го добиле потребниот број гласови); усвојување на национални програми за нивна заштита, образование и развој; воведување на канцеларии за малцински права во државната и општинската власт итн. 12.

14. Какви се искуствата и стандардите во Европа?

Во текот на истражувањето дојдовме до некои сознанија кои ги предлагаме: Унапредувањето на положбата на малцинските заедници, ги надминува локалните граници на општините и треба да се гледа во контекст на превенција на конфликтите и подигање на повисоко рамниште на безбедноста и стабилноста на државата. Во Македонија има определено искуство, па и наши решенија како на пример, владин функционер одговорен за спроведување на Рамковниот договор или државен службеник во Министерството за образование, задолжен за унапредување на образованието на Ромите, Национална програма за унапредување на положбата на Ромите итн. Сепак треба да се имаатво вид уште некои искуства од други замји со  специјалните канцеларии кои се занимаваат со малцински прашања и кои можат да развијат кохерентна политика во ова поле: Министер кој е назначен да  се занимава ексклузивно со ова прашање ; Специјален Комесар на Председателот, како институција воспоставена да го подигне прашањето на малцинствата на највисоко ниво; назначување на функционер во Министерството за локална самоуправа кој ке се занимава со малцинските права во општините; Национален консултативен совет кој може да функционира на национално но и на регионално или општинско ниво и кој би ја олеснил комуникацијата меѓу законодавната и извршната власт по низа од овие прашања, како на пример:

Учество во подготовка на владината стратегија и мерки кои се однесуваат на лицата кои припаѓаат на националните малцинства и ќе известува за ова Ќе игра улога на форум кој ќе ја олесни комуникацијата мегу различни малцинства Ќе игра улога на форум кој ќе обезбеди размена на искуства меѓу пратениците и функционерите на извршната власт Ќе креира некој вид на водич по ова прашање за партиципација на малцинствата во власта Заедно со консултативната функција, овие тела можат да имаат и извршна функција на дистрибуција на ресурси насочени кон културните потреби. Во принцип тие ја засилуваат легислативата, но во некои конкретни ситуации можат да имаат и извршни функции Овие тела можат и треба да вклучат и представници на помали мнозинства. При тоа е пожелно, покрај етничка  да се постигне и  баланс на политичка  орјентација. Националната и општинските власти траба да постават цели и   да го представат акциониот план за тоа како да ги постигнат тие цели (пристап кон образованието, специфични тренинзи за оние од подрепрезентираните групи, регрутирање, процедури за именување и напредување итн.) Омбудсман:

Согласно Законот за Народен правобранител, институцијата Народен правобранител има надлежности во заштитата на правата на заедниците кои не се мнозинство и во унапредувањето на соодветната и правична застапеност на заедниците во органите на државната власт, единиците на локалната самопуправа и другите јавни установи и служби.8

Од разговор со надлежни лица во оваа институција, како и од  Годишниот извештај за работата на Народниот правобранител за 2005 година, заклучуваме дека во поглед на праведната застапаност на заедниците во државата во јавната и државната администрација состојбата со албанската заедница значително се подобрила, додека  помалите заедници, и натаму се подрепрезентирани. Заради персоналните преструктуирања во единиците на локалната самоуправа на релација државна-локална власт, не се побарани вакви податоци од страна на единиците на локалната самоуправа, што беше голем хендикеп за нашето истражување, иако некои показатели успеавме сами да собереме од теренот и ги презентиравме во делот за општините.

Табеларен приказ на структурата на вработените според етничка припадност во 2005 година (изразена во проценти) презентирана во Годишниот извештај на Народниот правобранител за 2005 година9

Една од надлежностите на Народниот правобранител е да постапува и по претставките доставени од страна на граѓани а кои се однесуваат на повреда на правото на еднаква и правична застапеност при вработување во јавната администрација. Во периодот што го истражувавме, 2005 година бројот на преставки  изнесувал 13 а решени биле 5 предмети. Се ова зборува дека институцијата народен правобранител треба и натаму да јакне со подршка и соработка на сите надлежни институции и јавноста, особено што јавниот правобранител во неколку наврати во јавноста се жалеше на опструкции, особено од страна на Министерството за внатрешни работи. Во надлежностите на оваа нституција, секако треба да влезе следење и грижа за спроведување на другите колективни права на малцинствата како што се употреба на јазиците и симболите, правото на малцинско вето, правото на образование, култура, религија итн.

15. Во која мера новиот модел на споделувањето на власта им овозможи на малцинските заедници во општините да учествуваат во процеот на дефинирање и креирање на политики значајни за локалниот развој?

Во законот за локална самоуправа се утврдува дека граѓаните го остваруваат своето правото на локална самоуправа непосредно и преку претставниците во органите на општината (чл.5). Значи, граѓаните управуваат со општината преку формите на непосредна демократија (Собир на граѓани, референдум, граѓанска иницијатива) (чл.25) и формите на репрезентативна демократија, односно преку избраните органи: советот и градоначалникот (чл.31). Облици на непосредна демократија.Нашето истражување покажа дека во мониторираниот период(ноември 2005-јуни 2006) не се користени погоре посочените облици на непосредна или директна демократија, ниту пак другите форми на граѓанска партиципација, освен со мали исклучоци, што представува голем  демократски дефицит кој директно влијае и на можноста за поголема партиципација на малцинските заедници. Месните заедници, како потенцијално значаен облик на политичка партиципација на граѓаните, фактички сеуште не се активирани и вклучени во тој процес. Како илустрација може да се наведе заклучокот на граѓаните од месната заедница „Езерски Лозја„ во Струга, каде едногласно се констатира, дека општинската власт и градоначалникот не смееле да донесат одлука за отворање за сообраќај на патот до Езерото а кој поминува низ населбата, без било какво известување или мислење на оние кои се најмногу засегнати, граѓаните од оваа населба!
Треба да се има во предвид дека сите овие облици на непосредна демократија го подразбираат мнозинскиот принцип на одлучување, односно дека на нив не се однесуваат механизмите на новиот модел на споделување на власта. Отсуството на користење на овие форми на демократија во мониторираниот период10 не ни овозможуваат да го анализираме нивното дејство врз меѓуетничките односи во единиците на локалната самоуправа, но хипотетички отвара некои прашања. Што ќе се случи доколку за одредено прашање не се донесе одлука на седница на советот, поради несогласување на малцинските заедници (чл. 41 од ЗЛС), а потоа за истото прашање мнозинството граѓани во општината позитивно се изјасни на референдум? Од тие причини, потребно е да се преиспита зконската регулатива и да се антиципираат ситуациите што би можеле да се појават во пракса
            Претставничка демократија. Со оглед на фактот дека управувањето со единиците на локалната самоуправа се врши преку органите на претставничката демократија (формите на директна демократија се, сепак, само нивна своевидна  надополна), нашето внимание во истражувањето беше насочено, пред се, кон нив. 
Совет: Како претставнички орган на граѓаните Советот ги донесува сите прописи релеватни за функционирање на општината и за остварувањето на нејзините надлежности. Значи, Советот креира политики на ниво на единицита на локална самоуправа и го следи нивното извршување. Одлуките на советот, што ги засегаат секојдневните, но и подолгорочните интереси на сите граѓани на единицата на локалната самоуправа, се донесуваат со мнозинство гласови, како општоприфатен демократски принцип на функционирање на претставничките тела. Во една мултиетничка средина тоа значи можност за надгласување на малцинските заедници. Тоа пак,  може да создаде предуслови за занемарување на интересите на одредена заедница за сметка на друга,  чуство на исклученост  од политичките и општетсвените процеси,  чуство на дискриминираност итн. 
Дали и како новиот концепт на споделување на власта на локално ниво придонесе за надминиување на овој демократски дефицит, беше едно од основните прашања кое си го поставивме во нашето истражување. Фокусирајки го нашето внимание на процесот на одлучување кој се одвива во Советот, ние тој процес во истражувањето го  сфативме во пошироката смисла на зборот- како можност за ефективна политичка партиципација на малцинските заедници, односно како реална можност за нивно влијае врз одлуките што ги носи Советот.
Во таа смисла ефективната партиципација на малцинските заедници во одлучувањето зависи од неколку структурни фактори:

(1) нормативната рамка (конституционален дизајн): Устав, Закон за локална самоуправа, прописи на општинско ниво (статут и деловник), што треба да создаде легална основа за учество и влијание (ефективна партиципација) во одлучувањето 
(2) модел на изборна репрезентација, кој треба да им овозможи на заедниците соодветна престставеност во советите и пошироко   
(3) етаблирање на соодветни институции и практики, што ке го стимулираат моделот на ефективно учество во одлучувањето(на пример, малцинско вето, Комисија за меѓунационални односи итн.)

 (1) Нормативна рамка.Со изменитре наУставот на РМ во 2001 се внесоа елементи на консоционална демократија во нашиот политички систем. Во таа смисла тој создава една поволна клима за етаблирање на институции и практики кои произлегуваат од логиката на овој облик на демократијата. Законот за локална самоуправа од 2002 година практично го следи тој концепт, промовирајки решенија што ја стимулираат ефективната политичка партиципација на малцинските заедници во едниците на локалната самоуправа. Најзначајните се две: 
Прво, задолжителната употреба на тн Бадинтерово правило или тн. двојно мнозинство во определен број на случаи. Имено, член 41 од ЗЛС (Закон за локална самоуправа) пропишува дека тн. двојно мнозинство се применува на  прописите кои се однесуваат на културата, употребата на јазиците и писмата на кои зборуваат помалку од 20% од граѓаните во општината, како и утврдувањето и употребата на грбот и знамето на општината...„
Второ, во член 55 од истиот закон ,е предвидено формирање на Комисија за односи меѓу заедниците,која ги разгледува прашањата кои се однесуваат за односите меѓу заедниците застапени во општината, со цел да даде мислења и предлози за нивно решавање. Советот е должен да ги разгледа таквите мислења, но тие немаат задолжително дејство за него. Комисијата, која е составена од еднаков број претставници од секоја заедница застапена во општината, би требало да ги направи повидливиинтересите на малцинствата и заедно со Бадинтеровото правило, да придонесе за балансирање на меѓуетничките односи во општината. 
Во поширока смисла на зборот и две други решенија, кои ги предвидува Законот за локална самоуправа, би требало да придонесат за ефикасно учество на малцинските заедници во одлучувањето:         Можноста во работата на советот да се користат и јазиците на малцинските заедници (чл.90), со која не само што директно се олеснува учество во работата на советот на престваниците на малцинските заедници (бидејќи употребата на мајчиниот јазик е секогаш предност за вклучување во расправата), туку  се  зацврстува и нивното чуство на рамноправен партнер во тој процес.
Второто решение се однесува на соодветната и правична застапеност на граѓаните од сите заеднициво општинската администрација(и во јавните служби) (член 59 од ЗЛС). . Би можело да се претпостави дека членовите на советот со поголема доверба и слобода ќе контактираат со луѓето од својата заедница во функција на подготовка на сопственото активно  учество на седниците на советот (барање на информации, материјали, барање асистенција при изготвување на предлог итн).

16. Што покажа набљудувањето на работата на советите на општините Гостивар, Кичево, Дебар и Струга?

Совет на општината: Што покажува досегашното функционирање на Советот? Во истражувањето нашето внимание го насочивме особено два фактори: демократските процедури и употребата на јазиците.
Демократски процедури: Демократските процедури според кои работи Советот на  општината, како и организационо-техничкиот капацитет е во тесна корелација со партиципација на малцинските заедници .
Истражувањето покажа дека Советите на општините, само делумно  ги задоволуваат стандардите за демократско одлучување: навремено свикување на седниците со претходен дневен ред и поделени материјали за седница, почитување на прописите според кои седниците се одвиваат на два (во Гостивар на три) јазици и печатење на материјалите билингвално итн. Интервјуираните членови на Советите во некои од општините се жалеа дека предлогот на одлуки кои доаѓаат од градоначалникот и администрацијата се штури и недоволно аргументирани, бидејќи однапред е обезбедено мнозинство.  „Мнозинството во Советот, особено доколку е од иста партија како и градоначалникот функционира како “гласачка машина„ ни беше појаснето. Друга критика беше упатена на набавката на опремата за симултан превод. Бидејќи се работи за скапа опрема, се одолговлечува нејзината набавка а тоа придонесува за неефикасност на седниците и за појавување на проблеми во комуникацијата. Можеби би било претерано да се рече дека луѓето се „изгубени во преводот„, како јунаците на истоимениот филм, но пречките во момуникацијата ја убиваат вољата за активна партиципација. Во некои општини проблем е и обезбедување на сала за одржување на седниците, поради што седниците се одржуваат во други објекти (хотел на пример). Самите седници на советот се одвиваат со формално почитување на вообичаените процедури и  не се забележани манипулации при гласањето. Постоењето на погоре наведените околности (од организационо технички и процедурален карактер) го сметавме за битна демократска препоставка за квалитетно вклучување на припадниците на малцинските заедници во работата на Советите.

17. Објаснување, мониторирање, дијалог, афирмирање и имплементација на правото на малцинско вето(одлучување со Бадинтерово мнозинство).

Анализата на емпириските показатели укажа на следното: Во статутите на општините и во деловниците за работа чл. 41 точка 3 од ЗЛС(Закон за локалната самоуправа) правото на малцинско вето го нема, иако тоа, пред се друго треба да најде место во овие акти. Дали се сметало дека е доволен чл. 41 од ЗЛС? Некои од соговорниците сметаат дека ниту во ЗЕЛС, (заедница на единиците на локалната самопурава) ниту на друго ниво во државата не постои желба да се развие и унапреди институционалната рамка за реална имплементација на овој заштитен механизам, за да не се допрат чувствителни меѓуетнички теми. Ако се скријат проблемите под ќилим, тие не постојат!
Во општините од нашиот примерок Бадинтеровото правило не беше применето ниту во еден случај во изминатиот период. Објаснувањето од страна на надлежните беше дека за тоа немало потреба, бидејки прашања од областа на културата, употребата на јазиците, грбот и знамето, не биле на дневен ред на советите. Сепак, констатиравме неколку случаи кога таков тип на одлуки биле донесени од страна на Совет на општина, но  едногласно од страна на сите советници (на пример, грб и знаме во една општина, употреба на турскиот јазик во друга, промена на имињата на улиците во трета итн.). Од друга страна во изминатиот период јавност добија и некои случаи, кои го отворија проблемот на изигрување на законската регулатива, вклучувајки го и членот 41 од ЗЛС, односно принципот на двојното мнозинство. Првиот случај се однесува на изградба на споменик на припадник на ОНА во Струга, донесена без примена на малцинското вето. Вториот случај е донесување на одлука за грб и знаме на општина Чаири одлуката за изградба на споменик на Скендер Бег во Старата скопска чаршија, со што се повредени неколку законски прописи.   
Од разговорите со советниците и претставниците на политичките партии, се добива впечаток дека дел од нив не се ни свесни за задолжителноста на употребата на овој член во, со закон, утвредените ситуации; второ, дека законската формулација може да се толкува во потесна или поширока смисла на зборот (никаде не е таксативно набројано што се спаѓа во „култура„ или  „употреба на јазиците„ и потребно е консултирање на други закони и прописи...), што може да созаде  проблеми во примената; и трето дека одреден број од нашите соговорници кои припаѓаат на мнозинската заедница во општините се против употребата на ова правило.

Од овие причини, заради приближување на ова правило до општинските структури и до граѓаните во општината, би било добро доколку двојното мнозинство биде на соодветен начин обработено во ЗЛС, во статутите на општините, односно деловниците за работа на советите. Како наопходно се покажува потребата од мониторинг врз неговата примена, инструирање на членовите на советот и градоначалниците во рамки на ЗЕЛС и на други форуми, погодни за таа намена. Игнорирањето на ова право од страна на мнозинството, како и неговата злоупотреба и пречесто применување, од страна на малцинството може да ја сруши идеата за “споделување на власта и да доведе до продлабочување на меѓуетничките конфликтни ситуации.

18. Проблематични законски норми

Втора наша глобална опсервација е дека во определни случаи примената на законската норма на член 41 точка 3 од ЗЛС може да биде проблематична.  Имено, се бара „мнозинство гласови од присутните членови на Советот кои припаѓаат за заедниците кои не се мнозинско население во општините„. Што тоа практично значи? Во одредени општини, каде во советот има 4-5 члена од малцинските заедници, тоа значи дека треба од нив да бидат присутни тројца, односно одлуката да се донесе со 2 гласа од малцинските заедници. Ако наспроти тоа се има во предвид мнозинството советници, како и градоначалникот, кој исто така (по правило) припаѓа на мнозинската заедница, очигледно е дека (малубројните)  припадниците на малцинските заедници ке бидат под голем притисок. (Оваа констатција не се однесува само на примената на тн Бадинтерово правило, туку воопшто на одлучувањето во Советот, во случаите кога малцинските заедници се престставени со помал број советници). Дали, можеби, во овие случаи не треба да се бара мнозинство од вкупниот број советници (апсолутно мнозинство)  и притоа на  Комисијата за односи меѓу заедниците да се гледа како на едно од решенијата за надминување на овој очигледен дисбаланс на силите во советот? Ако се следи намерата на Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства, одговорот би бил позитивен.

19.Малцинско вето: да се стесни или да се прошири?

Истражувањето покажа дека ефективната партиципација на малцинските заедници во поставување на целите на политиката на општината и одлучувањето се доведува во прашање со многу рестриктивната примена на малцинското вето, само на прашањата од културата, грбот, знамето и јазикот. Целите на политиката на општината се формулираат во нејзината програма и се поткрепуваат со финансии од буџетот. Доколку представниците на малцинските заедници во Советот, бидат надгласани,тие објективно не можат ефективно да партиципираат во одлучувањето. На пример, одлука од сферата на културата,  која ќе се појави ад хоц на Советот, може да биде отфрлена заради тоа што нема да има финансиска поткрепа во буџетот, донесен на почетокот на годината врз основа на целите на општинската политика, поставени во нејзината Програма. Од тие прична одлучување со двојно мнозинство треба да се прошири врз донесувањето на Статутот, Програмата и буџетот на општината или пак да се бара квалификувано а не обично мнозинство како што е сега ситуацијата.

20.Образованињто и малцинското вето:

Полната и ефективна партиципација на заедниците, исто така не може да се остварува без правото на малцинско вето врз одлуките од сферата на образованието кое ги засега малцинствата. Тоа право посои на ниво на држава каде досега се водеше образовната политика. Сега оваа состојба се менува и општинските власти ќе ги донесуваат најважните одлуки од обраованието на нивните граѓани. Бидејќи образованието е фактор кој има веројатно најголемо влијнание врз равојот на идентитетот на заедниците се очекуваат дека тука во иднина ќе има најголеми меѓуетнички проблеми. Интервјуата покажаа дека постои страв дека образовната политика на општината ќе ги фаворизира учениците кои припаѓаат на мнозинската заедница.
21.  Комисија за односи меѓу заедниците: помеѓу нормата и практиката

Доколку го читаме внимателно член 55 од Законот за локална самоуправа доаѓаме до заклучок дека тој содржи една нелогичност: тој предвидува формирање на ваква Комисија само во случаите каде најмалку 20% од вкупниот број жители припаѓаат на одредена заедница, за да потоа да предвиди дека доколку таа (Комисијата) се формира, неа ја сочинуваат еднаков број претставници од секоја заедница застапена во општината. Тоа, практично, значи дека доколку во општината постои малцинска заедница со, на пример, 19% од вкупниот број на жители, нема да се формира комисија, а онаа заедница која е над 20% им претставува виза на сите останати заедници во општината да бидат претставени во Комисијата! Бидејки формулацијата „секоја заедница застапена во општината„ не е определен, а доколку притоа стаутите на општините не го третираат тоа прашање, како што е тоа случај во праксата, се поставува прашањето, кои и какви заедници ќе бидат земени во предвид за формирање на Комисијата.

Како во статутите на општините се решава прашањето на избор на Комисијата? Ќе посочиме еден пример: Во Општината се предвидува предлози за членови на комисијата да даваат политичките партии застапени во советот, потоа предлогот оди преку Комисијата за именувања...., а нејзиниот претседател се избира од мнозинската заедница/партија во Советот. Ваквото решение, сметаме, дека не е најдобро од следните причини: Составот на комисијата би бил под целосна контрола на политичките партии, кои го сочинуваат советот (што е со помалите заедници кои немаат претставници во советот, на пример?), потоа  нивниот предлог оди на Комисијата за именувања..., каде што во нејзиниот состав доминираат оние од мнозинската заедница во општината. Интересно е дека  и претседателот на комисијата за односи меѓу заедниците во општините каде истражувавме, беше од мнозинската заедница во општината и тоа од партијата што е на власт. Во една од општините, дознаваме дека градоначалникот ги предлага председателот на оваа комисија и членовите! Врз основа на овој пример, заклучуваме дека базата за избор на членови на оваа комисија е претесна и под силно партиско влијание. Се чини дека треба да се направат напори да се добие состав на комисијата, кој би излегол од тесните партиско/политички рамки, кои не секогаш и не ексклузивно  ги изразуваат интересите на граѓаните во локалната заедница.

Каков е досега придонесот на овие комисии за ефективната политичка партиципација на малцинските заедници?

Практично никаков.Во сите четири општини од нашиот примерок овие комисии останале само на своите конститутивни седници-тие не одржале ниту еден состанок. Зошто? Добивме одговор дека за тоа немало причина. Се добива впечаток дека, на многумина од нашите соговорници не им е ниту јасно дали оваа Комисија треба да постои и ако постои како ќе функционира, односно нема ли таа да биде само извор на нови конфронтации и проблеми. Дури кај одреден број на наши соговорници видлив беше ставот дека и Бадинтеровото правило и Комисиите од овој тип се перцепираат како индикатори дека сосотојбите во општината не се добри, па затоа треба да се избегнуваат. Отприлика-што ќе ни е „Бадинтер„, што ќе ни се Комисии кога немаме никакви проблеми во меѓуетничките односи ! Ваквите ставови, можеби, се темелат и на некои одамна одминати „идилични времиња„, но во секој случај тие не ги одразуваат ниту реалните односи во општините, ниту во државата. Ако се земе во предвид дека во примерокот имавме општини со различно ниво на меѓуетнички тензии, дека имавме и пример на типично изигрување на двојното мнозинство, со видливи последици врз и така крефките меѓуетничките односи во локалната единица (на пример Струга), тогаш е очигледно дека Комисијата за односи меѓу заедниците, се уште не се изборила за своето вистинско место  во единиците на локалната самоуправа. Имајќи го предвид фактот дека во општините допрва ќе се одвиваат процесите на менување на симболите, на имињата на улиците, на училиштата, селата итн, дека на општините допрва им претстои примена на принципот на соодветна и правична застапеност, и конечно, дека процесот на децентрализација ќе се продлабочува, зајакнувајќи ја позицијата и моќта на локалните власти во управувањето со општините,  може да се очекува дека меѓуетничкте односи ќе стануваат се почувствителни и ќе бидат ставени пред нови искушенија. Притоа, треба да се има во предвид и фактот дека, ефикасноста на процесот на децентрализацијата објективно е обременет, со низа неповолни околности (економска неразвиенот на општините и на државата, проблеми со функционирање на принципот на владеење на правото, корупцијата итн, проблеми кои не се само локални, туку национални), и во тој контекст малцинските заедници ќе имаат многу причини да сметаат дека се маргинализирани (со право или не), или можеби дискриминирани. Скромните ресурси на државата, кои сега треба да претрпат прераспределба (и во општините од нашиот примерок е очигледно дека голем процент од вработувањата се во јавниот сектор)., се очекува да бидат додатен фактор на тензии.

22. Улогата на Комисијата

Улогата на Комисијата за односи меѓу заедниците ќе добие смисла и значење доколку се исполнат неколку услови:

• кандидирањето и изборот на членовите да биде поставено на широка основа (да излелзе од тесните рамки на Советот и политичките партии: да се вклучат НВО, јавноста, медиумите итн.)
• да одлучува со консензус
• да биде составена од еднаков број на членови од сите заедници, при што претседателот да не биде од мнозинската заедница во општината
• надлежностите да бидат јасно определни , но и пошироко од чл. 41 од ЗЛС (односно да има право да расправа и да донесува заклучоци и за одредни проблеми во  општината: значи да укажува, да дејствува превентивно, а не само да завзема став за прашање кое е на дневен ред на седницата на советот, а за кое се предвидува двојно мнозинство; да игра улога на советодавец на градоначалникот по овие прашања)
• Советот и Градоначалникот да имаат обврска да ги разгледаат и да се произнесат по нив, но и да образложат написмено зошто не се сложуваат со заклучоците на Комисијата

<> Така поставената  Комисија би била силна потпора и за малцинските советници и би придонла за меѓуетничкиот дијалог (и отворање на проблемите), и посредно би ја зајакнала ефективната политичка партиципација на малцинските заедници во општината

23. Градоначалник на општината

Градоначалникот не беше посебен предмет на нашето истражување но сметаме за потребно, сосема накратко, да ги прокоментираме сознанијата добиени на терен. Во овој орган е сконцентрирана извршната власт на општината. Тој ја претставува општината, се грижи за извршување на прописите и одлуките кои ги носи советот (чиј предлагач најчесто е тој самиот), раководи со општинската администрација и одлучува за вработувања во неа, избира директори на јавни служби основани од страна на општината ...итн (!член 50 од ЗЛС). Неговата позиција и влијание во општината се мошне значајни, не само поради надлежностите, туку и поради фактот што се избира на непосредни, тајни избори од страна на граѓаните (со мнозински принцип) и што практично не може да биде сменет заради неквалитетно извршување на функцијата. Освен личните способности и квалификации, врз неговата реална моќ влијаат и следните структурни фактори: неговата припадност на партијата, која беше во владеачката коалиција на национално ниво и неговата припадност на партијата која го сочинува мнозинството во советот. Иако е сеуште рано да се каже дали овој орган во структурата на власта во општината има премалку или премногу власт (на тоа укажаа и нашите соговорници), претходно споменатите структурни фактори на влијание се покажаа како значајни и во нашето истражување (види во извештаите за општините).Што ќе си губам време на некакви си процедури: кога имам проблем, одам директно кај нашиот лидер, тој оди директно кај нивниот лидер  и проблемот е решен, се зборовите на еден од градоначалниците на коалицијата на власт. Но бидејќи власта се смени, истиот градоначалник  кога се наоѓа во опозиција,  протестира против непочитување на процедурите.
Најсилната компонента на моделот на национално рамниште е „споделување на извршната власт„. Тоа во општините го нема, бидејќи градоначалникот го избираат граѓаните и тој секогаш ќе биде од мнозинската заедница. Исклучувањето на малцинските заедници е легализирано и сега треба да се размисли како да се воспостави некоја рамнотежа. Во спротивно не само што општините ќе се претворат во „пашалаци„ на еден или повеќе локалните моќници, туку може да се заострат меѓуетничките односи.
Сметаме дека треба да се следи праксата на други плурални општества за етничко балансирање. Противтежа на власта на градоначалникот, може да биде председателот на Советот, кој би бил од малцинските заедници. При изборот на председатели на другите општински комисии треба исто така строго да се води грижа за тоа да бидат од различни заедници(и партии), што сега не е секогаш случај во општините. Комисијата за меѓунационални односи треба да добие посилна функција на советодавно тело на градоначалникот и Советт на општината, чие мислење ќе има влијание врз одлуките на општината, особено оние кои ги засегаат малцинските заедници.

24. Децентрализација на власта

Истражувањето покажа дека постои незадоволство од тоа како се одвива процесот на децентрализација. Еве една карактеристична изјава на член на Совет на општината: Државата не префрла ниту доволно пари, ниту надлежности, ниту дотации:во образованието и здравството нема да има развој со ова темпо на префрлање на ингеренциите; општината  има обврски само на одржување, греење а не и на управување; соработката со државата е добра само ако грдоначалникот или председателот на Советот се од иста политичка партија како оние во органите на централната власт; финансиската децентралиузација е сосема несоодветна, поребни се измени во законот за ДДВ и персоналниот данок да се насочат кон општините..
Две прашања се особено важни за процесот на децентрализација, кој ние го набљудувавме од аспект на институционално решение кое оди во прилог на превенција на етничките конфликти. Од една страна, треба да продолжи понатамошна  фискална децентрализација, која ќе ги направи општините помалку зависни од централната власт и бирократските процедури за добивање на дотации. Од друга страна  контролата што ја спроведуваат органите на централната власт мора да биде далеку поефикасна отколку досега како и судскиот систем. Се разбира мора да се каже дека во економската состојба во која денес се наоѓа Македонија, не е лесно да се постигнат овие цели. Истражувањето покажа дека слабите финансиски извори на општините, невработеноста, наследените долгови и корупцијата, можат да ги заострат меѓуетничките проблеми. Доколку нема инвестиции и развој да се абсорбира невработеноста, тогаш политиката на „праведна застапеност на заедниците„ ќе се претвори во политика на „zero-sum-game”(за некој да добие, друг мора да изгуби). Овој проблем во моментот на мониторирањето не беше многу изразен, освен во општина Струга, но ќе стане во иднина. Масовното образование на Албанците ќе создаде оргомен број на млади образовани луѓе кои со право ќе очекуваат нивните надежи за вработување да бидат исполнети. А изневерените надежи се сигурен извор на конфликти

25. Симболи

Етничките групи полагаат право на престиж, преку официјално истакнување на симболите(знамиња, написи, јазик итн.). За овој феномен може да се употреби поимот”а„торитативна алокација на престижот„ или  „симболички конфликт„.Колкав е обемот и интензитетот на симболичкиот сектор? Бидејќи симболите се транспарентен код на престижот и самопочитта, политиката  меѓу другото, станува  ритуал во кој се детерминира статусот.Целите на барањата за симболи се јавна афирмација на легитимитетот, таму каде што тој легитимитет е оспорен. Политичката теорија смета дека симболизмот е ефективен во етничкиот конфликт, зашто  ги облекува етничките барања во идеи и асоцијации кои се далечни, така маскирајќи нешто што инаку би било контраверзно.Симболизмот дозволува намерна конфузија на значења, за да остави простор во политиката за нивна различна интерпретација. Да речеме, долго време во македонската политика постоеше „симболички конфликт„.  Албанците бараа право на истакнување на своите симболи, особено албанското знаме пред јавните институции, додека власта тоа не го дозволуваше, бидејќи немаше ниту политичка воља ниту пак уставна основа за тоа . Од друга страна, имаше легитимно право на употреба на сила. Во 1997 год. еден таков симболички конфликт во Гостивар заврши со крвопролевање. Дури по вооружаниот конфликт во 2001г. врз основа на уставните измени, донесен е закон за употреба на знамињата, во кој е точно утврдена процедурата на истакнување на знамињата. Така, според знамињата кои се веат на јарболите пред званичните институции, може да разбере за тоа која заедница  каков престиж има во државата или општината.11 
Оние чие полноправно членство во политиката се доведува во сомневање со политика на исклучување, веројатно ќе ги заострат барањата за симболична  еднаквост. После долг низ на години, на оспорување на правото на албанската заедница, званично да го истакнува своето знаме, сега се оди во друга крајност-да се манифестира надмоќ.  Одлуката за подигање на импозантен споменик на Скендер Бег во општина Чаир, при што се прекршени неколку законски одредби, одлуката за подигање на споменик на командант Струга, без  примена на „Бадинтеровото мнозинство„, како што бара законот или истакнување на оргомно  албанското знаме преку целата  Стоковна куќа на Битпазар, при што не беше истакнато и државното знаме, како што налагаат правилата, (слични појави се забележани и во некои општини) само го потврдуваат нетрпението да се истакнат, што е можно повидливо   симболите кои говорат за новостекнатиот  престиж на оваа заедница.

26. Јазична политика

Јазикот го означува статусот на групата која го зборува и представува симболот на доминација. Групата која бара приоритет, бара нејзиниот јазик да добие “праведно место” што би значело да добие ексклузивен официјален статус. Групата која не е сигурна околу својата вредност, со глорификација на јазикот, ги рефлектира своите аспирации за поголемо статусно вреднување. Статусот на јазикот е симбол на нововоспоставеното групно достоинство. Барањата за официјален статус на јазикот се типична индикација дека некои луѓе имаат легитимни барања за поголем респект, важност и вредност во општеството, отколку што имаат некои други. Барањата за официјална уотреба на јазикот, одат далеку над тоа. Како што барањето за еден официјален јазик, демонстрира желба за предоминација, така барањето за јазичен паритет е транспарентен код за еднаквост во поопшта смисла на зборот.Политиката може да биде употребена не само да го потврди статусот на групата, туку и да го унапреди(примерот со македонскиот јазик).

 Во македонската политика, постоеше децениска борба на албанската заедница јазикот. Со Охридскиот рамковен договор „јазичниот конфликт„ е на пат да биде надминат. Според уставот на РМ, албанскиот јазик е исто така службен јазик.  „Јазичниот конфликт„ кој симболизира подлабок статусен меѓуетнички конфликт обично настанува околу   употребата на јазикот на малцинствата во администрацијата, во судските и други институции на власт(службена употреба). Приватната употреба на јазикот на малцинствата кај нас, никогаш не била доведена во прашање.

Според меѓународните стандарди, употреба на јазикот од страна на јавната власт се применува доколку се исполнети два критериуми: кога е тоа практично и кога е тоа разумно, доколку групата е во одреден број на одредена територија. Што е „разумно” и “практично„?

Советодавниот комитет на експерти  за примена на Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства во сферата на јазичните права (Advisory Comeeitee of experts of the Framework Convention on the Protection of National Minorities in the area of language rights) сметаат дека властите треба да бидат што повеликодушни и флексибилни во одговорот на јазичните права на малцинствата. Тоа значи да се применува принцип базиран на не-дискриминација, кој би требало да се аплицира на сите активности кои се поврзани со “административните или јавните авторитети’: во сите сфери каде се јавува државата(судство, државно образование, државно здравство, јавно информирање итн.)
Со Охридскиот договор а потоа и сп уставот на РМ е вопоставен праг: „друг јазик што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните е исто така службен јазик и неговото писмо...„. Во единиците на локалната самоуправа јазикот и писмото што го користат најмалку 20% од граѓаните е службен јазик, покрај македонскиот јазик и неговото кирилско писмо”. Така би-лингвална администрација постои во општините Гостивар, Кичево, Струга и Дебар. Во општината Гостивар и турскиот јазик е исто така службен јазик.

Во овој контекст сакаме да укажеме на некои сознанија од истражувањето во врска со прагот од 20%  кој  ја засега турската и другите помали заедници. Тие сметаа дека овој праг за нив е  дискриминирачки. На пример, единствено во општина Гостивар е донесена одлука за употреба на турскиот јазик како службен и тоа пред се како резултат на предизборни партиски „пазарања„ .Укинувањето на некои традиционални општини со турско мнозинство, дополнително ја хендикепира турската заедница, чии представници сметаат дека ќе бидат изложени на засилена асимилација. Одлуката за воведување на службен јазик во општините, на заедниците кои се под 20%, зависи од поголемите млцинства  во општината а тоа се Македонците или Албанците. Тоа е нелогично, зошто оние што се засегнати, не можат да влијаат врз одлуката. Затоа е потребно, да се размисли дали овој праг не е можеби превисок и како помалите заедници да влијаат врз одлуките кои директно ги засегаат.

27.Јазикот на одлучување

Билингвалноста или трилингвалноста покрај политичка воља, бара и средства за да може да се примени и тука праксата на општините е најразлична. Матерјалите за седници главно се објавуваат на два или три јазика. Но на седниците на советите работата се усложнува. Главно, не постои техника за симултан превод  и практично седиците се водат на еден јазик. Тоа не само што ги навредува припадниците на другите заедници туку  ги оневозможува ефективно да се вклучат во процесот на одлучувањето. Ако на тоа се додаде  дека предлогот на одлуките  често се сведени на кратки формулации без посериозно образложене и аргументација и дека гласачкото мнозинство е однапред обезбедено, тогаш тешко може да се говори  за „полна и ефективна партиципација„ на малцинските заедници.

28. Очекувања и стравувања:

Она што го затекнавме во општините за време на истражувањето е атмосфера на очекувања и стравувања. Очекувања од мнозинското албанско население дека работите конечно ке тргнат на подобро (пред се поврзано со праведната застапеност, економскиот развој, вработување, стандард), и стравувања кај македонското насление дека, сега, како малцинство тие ке бидат дискриминирани и ќе се најдат на улица, токму заради тоа што се Македонци. Турската заедница се чувствува слично, додека ромската е наполно социјално и политички маргинализирана. Ставањето во функција на механизмите, кои ќе ја стимулираат ефикасната политичка партиципација на малцинствата, за кои ова истражување зборува, може донекаде да помогне во релаксирањето на атмосферата на неизвесности и стравувања и да ги намали евентуалните меѓуетничките недоразбирања. Самите механизми, особено ветото, има  резервно дејство доколку постои дискриминација кон некоја заедница. Тоа право може да помогне да се надмине доскриминацијата, но може и да го блокира политичкото одлучување. Затоа, најбитно е, преку умерен збор и дејствување на градоначалниците, политичките партии, невладините организации и здруженија,  да се создаде атмосфера во која граѓаните од сите заедници ќе го имаат чуството дека заедно учествуваат во градењето на иднината на својата општина и дека заедно ги споделуваат проблемите и придобивките од тој развој. Во таа смисла битно е да се изгради свест за објективните состојби во кои се наоѓа општината низ максимално почитување на демократските процедури во одлучувањето,  транспаретност при вработувањата во јавните претријатија и служби итн. ). Потребно е да се подржат сите напори кои се прават на разни рамништа(ЗЕЛС, политички и научни форуми) за да се  изгради свест дека во една мултиетничка општина, умереноста, трпеливоста, разбирањето и компромисот се неодминливи облелжја на секој процес на одлучување, без оглед дали секогаш и секаде постојат формални механизми, кои ја штитат малционската заедница од мајоризација.  Самата политика по дефиниција е конфликт но и соработка. Работата е во тоа како да се засили соработката на сметка на конфликтот.

29.Проектот е оправдан?

И на крајот да одговориме на едно прашање кое се наметна во текот на истражувањето: Доколку се набљудува процес кој е на самиот свој почеток и кој поради тоа има ограничене сознајна вредност, која  е тогаш оправданоста на едно вакво истражување? Би рекле многу голема: да видиме дали сме на правиот пат, да ги ги регистрираме почетоците, на една формула која засега пружа мир и завидно ниво на стабилност на Македонија и која можеби може да послужи како искуство на слични мултиетнички држави; да ги воочиме структурните, инситуционалните и културните недостатоции; да укажеме на евентуалните правци на развој на моделот и праксата. Државата, од своја страна,  исто така мора да развие мониторинг механизми и да ги објавува резултатите или да потикнува научни и невладини организаци да развиваат вакви и слични истражувања.

Во политиката решавањето на едни проблеми отвора нови и честопати непредвидливи проблеми. Споделувањето на власта ги дава само основните „правила на игра„ во која Македонците, Албанците, Турците, Ромите и другите заедници ги артикулираат своите интереси, ги формулираат политички цели и барања и носат одлуки. Тоа може да се одвива низ  перманентен процес на релативно мирно приспособување едни на други(акомодација), доколку постојат фаворизирачки внатрешни фактори како економски развој и политичка зрелост, кон кои како општество се стремиме. Особено е важно и надворешните фактори да се фаворизирачки а европска интеграција, регионална стабилност и соработка можеме да ги сметаме за фактори кои се исклучително поволни за нас.

Тоа дава надеж зашто демократијата, како систем на слободна артикулација на бројни и противречни општествени интереси по природа е потенцијално нестабилен систем. Во мултиетничките општества, демократскиот процес е уште потежок и покомплексен  и не успева секогаш.

Проект на невладините организации:   Акција за демократска иницијатива(АДИ)-Гостивар, Македонски центар за меѓународна соработка(МЦМС)-Скопје  Центар за мир и демократија: „Иан Колинс„- Скопје   Проектот го финансираше:  Европската агенција за реконструкција,во рамки на  КАРДС програмата

ENDNOTES

1 Целиот Истражуавчки извештај е во постапка за објавување

2 Arend Lijphart:”Democracy in Plural Societies”, Yale University Press

3 William Zartman, ed. “Elusive peace”, Brookings Institution

4 “The concept of minority rights is complementary to the fundamental principle of non-discrimination. One could define minority rights as a second generation-or a second level-of nondiscrimination legislation”

5 “ It is not possible to conceive of fully democratic governance in the absence of full and effective participation of persons belonging to national minorities in cultural, social and economic life and in public affairs. Key aspect of modern understanding of minority rights is the principle of participation of minorities in decision-making on the issues directly affecting them”.(Framework Convention for the Protection of National Minorities)

6 „In meanwhile, it is “a document of principles”: it offers only basic principles of minority  protection that may be implemented differently in different States, according to their concrete situations. “Compliance of these concrete methods  with the letter and spirit of the Framework Convention is verified through monitoring procedures carried out by competent expert  body, and improved using constant dialogue, consultations with all parties involved, and taking into account good practices”

7 (Explanatory Report accompanying the FC), States are encouraged to promote “the effective participation of persons belonging to national minorities in the decision-making process and elected bodies both at national and local level. This formulation would have pointed towards an acknowledgement of special rights of consultation or participation in decision-making of persons belonging to national minorities living in territorially compact areas. (eng.)

8 Во членот 11 од Законот, кој се однесува на надлежностит, стои: 
„Народниот правобранител во вршењето на работите од својата надлежност презема дејствија и мерки за кои е овластен со овој закон заради заштита на уставните и законските права на граѓаните или заштита на начелата на недискриминација и соодветна и правична застапеност на граѓаните кои припаѓаат на на сите заедници кога кога се повредени од органите од членот 4 на овој закон”

9 Некои институции не доставиле ваков преглед или доставиле непотполни податоци

10 Граѓаните во РМ имаат искуство со користењето на формите на непосредна демократија. Да потсетимре дека тие  беа широко користени во периодот на социјализмот, за различни самопридонеси, на пример, со кои се градеа објекти од јавен интерес. Во поново време (2004) се одржаа околу 40 референдуми во општините како резултат на незадоволството  од предлогот на Владата на РМ за нова територијална организација на локалната самоуправа во РМ.

11 Законски се определени ситуациите кога и како се употребуваат знамињата на заедниците и државното знаме. Овде ќе ги наведеме само најважните:

• пред и во објектите на органите на единицата на локалната самоуправа постојано се истакнати знамето на Република Македонија и знамето на таа заедница;
• пред и во објектите на државните органи, јавните служби и правните лица основани од  државата, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата во денови на државни празници на Републиката;
 
• пред и во објектите на  јавните служби и правните лица основани од единицата на локалната самоуправа, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата во денови на државни празници на Републиката;
• пред и во објектите на државните органи, јавните служби и правните лица основани од  државата, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата во денови на празници на заедницата;
• пред и во објектите на  јавните служби и правните лица основани од единицата на локалната самоуправа, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата во денови на празници на заедницата;
• пред и во објектите на државните органи, јавните служби и правните лица основани од  државата, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата во денови на општински и други празници утврдени со одлука на единицата на локалната самоуправа;
• пред и во објектите на  јавните служби и правните лица основани од единицата на локалната самоуправа, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата во денови на општински и други празници утврдени со одлука на единицата на локалната самоуправа;
• пред и во објектите на државните органи, јавните служби и правните лица основани од  државата, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата при пречек и испраќање на претседателот на РМ, претседателот на Собранието на РМ и претседателот и членови на Владата на РМ;
• пред и во објектите на  јавните служби и правните лица основани од единицата на локалната самоуправа, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата при пречек и испраќање на претседателот на РМ, претседателот на Собранието на РМ и претседателот И членови на Владата на РМ;
• пред и во објектите на државните органи, јавните служби и правните лица основани од  државата, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата при официјално доаѓање на претседател или премиер на странска држава, како и на суверен или висок претставник на меѓународната заедница;
• во објектите на  јавните служби и правните лица основани од единицата на локалната самоуправа, се истакнуваат знамето на Република Македонија и знамето на заедницата при официјално доаѓање на претседател или премиер на странска држава, како и на суверен или висок претставник на меѓународната заедница;
• при меѓународни средби, натпревари и други собири, (политички, научни, културно- уметнички, спортски и други) на кои локалната самоуправа е организатор, учествува или е презентирана, доколку се истакне знамето на заедницата е истакнато и знамето на Република Македонија? (под истакнување се подразбира пред и во објектите);
• при прослави, свечености и други политички, културни, спортски и слични манифестации кои се од значење за единицата на локалната самоуправа доколку се истакне знамето на заедницата е истакнато и знамето на Република Македонија(под истакнување се подразбира пред и во објектите);
•