За граѓанскиот етницитет

Поимите на општествените науки не можат да ги игнорираат обичните зборови, но треба да се дистан-цирани од нив и да се конституираат врз други ригорозни, прецизни и соодветни зборови во однос на проблема-тиката што ја третираат. Францускиот јазик се гордее со својата јасност, меѓутоа англискиот понекогаш е многу појасен. Така не постои ниту еден француски збор за англиските зборови: "пеоплехоод" или "натионнесс". Фактот, чувството, или тежнението да се биде "народ"- ако се сака од тековната многузначност на овој збор да се прави појмовно оружје - нели е на крајот на краиштата тоа што ние настојуваме да го именуваме како "етницитет" - преземено од англиското "етхницитѕ"- освен ако не сакаме да прибегнеме кон парафрази. Со огромната предност што прецизно ја дава аксиолошката неутралност на зборот "народ" во однос на претешкиот термин од историјата и идеологијата каков што е зборот "етнија". Како што фактот, чувството или аспирацијата да се биде нација, не е "националнос", туку "национитет" , пишува пре-ведувачот Б. Андерсон. [1]

Би сакал првин да го поставам прашањето за колек-тивните и другите идентитети, за да се преиспита ин-тересот за етничката димензија, за посебно да се промисли и оцени граѓанството - сфатено како релација и специфична политичка припадност, особено во рамките на нацијата. Значи сосема различно од правниот аспект на националноста, но исто така различно од граѓанското на општествените односи. Ова го правиме за да се пристапи подобро кон модалитетите на неизвесност, особено статистичките, на овој етницитет како влог на самото граѓанство , но исто ака за да се гледа појасно во живата дебата која ги мобилизира статистичарите и демографите во врска со шифрирањето на потеклата.

Етницитетот на колективните идентитети

back to top

Етницитетот е овде претставен како една симбо-лична припадност, помеѓу другите припадности, а социо-логијата на овие припадности нè наведува кон критичко преиспитување на соодветноста на категориите и ин-струментите за нивната анализа.

Во традицијата на Вебер, Иг. Барт, ја нарекувам ет-ничка ,онаа специфична припадност - факт, чувство, волја - која се однесува на една група со претпоставено заед-ничко потекло при што е малку важно дека притоа една крвна заедница објективно постои или не -( Вебер) и која поради овој факт воведува специфични релации внатре во групата, како и меѓу групата и други слични групи. Ет-ничкото чувство е она што не прави да бидеме "Ние", поврзани со нашето потекло и да сме различни од другите и од нивното потекло. Значи, оваа квинтесенција ретко постои во чиста состојба. Таа се потпира и се зацврстува најчесто врз други симболични припадности, со нивните сопствени маркери: при што во прв ред е политичката припадност, а потоа и религиозната и лингвистичката.

За етничките студии раздвојувањето помеѓу социо-лошките и антрополошките традиции е повеќе од било што друго, апсурдно: извор на хендикепи, и што е најлошо на кусогледост. Зашто, ова раздвојување му дозволува на социологот да се ограничи на институционалното и на државното, оставајќи му го на етнологот неформалното и етничкото: на едниот државата - нација и граѓанството, а на другиот општеството без држава, дури без политика, ако не и без историски актери. Империјалната и колонијална оркестрација на знаењето што веќе долго време Ц. Герц и неговиот "Олд социетиес анд нењ статес"[2] ја предочуваше низ показот на конституирањето на нациите и отаде етницитетите и што М. Абелес[3] пред извесно време, во обратна смисла го критикува на свој начин покажувајќи дека на самиот наш Запад има и други места за политика освен државата, други политички мода-литети, кои не се по секоја цена "автономни". Поништу-вањето, кое и понатаму ќе го предочувам, одбивајќи го монополот на етницитетот во земјите на Југот и притоа следејќи ја иронијата на деколонизацијата како и тео-ријата на враќањето на етнологијата во западните мајки - татковини. Но исто така користејќи се од овој поглед на враќање за да се открие кај нас исто така и засекогаш дека постои етницитетот. Е. Желнер[4], Л. Думон[5] придонесоа кон оваа антропологија на западниот етницитет почну-вајќи од критичните ревизии на нацијата и на национа-лизмот, посебно, критикувајќи патем едно друго раздвоју-вање, помеѓу нацијата поврзана за државата и "национал-носта" поврзано со отсуството на државата, како на Балканот…), правејќи од национализмот една специ-фичност својствена на западното општество, каде што ет-ничките граници не се совпаѓаат со политичките.

Заслуга е на Б. Андерсон што оди многу подалеку од "фабрикација" или "извештаченост" на националните откритија, за да се направи од нацијата една "измислена" заедница која ќе ни овозможи истовремено заедно да се подзамислиме пред оваа симболична (натионесс) и етничката, исто така симболична припадност. Заедничкото, би рекол е токму тој "пеоплехоод", тоа чувство да се припаѓа на една историја и една култура. Тоа што конечно е својствено на социјалната класа кај Маркс: нема класа (на националност, на етницитет), без класна свест (на националност, на етницитет), нема свест без класна борба, без војни помеѓу нациите, без етнички конфликти. Сите овие полиња се симболични. Како и самото сродство, јазикот, религијата…

Да ги надминеме делбите. Помеѓу холизмот на тотал-ниот социјален факт: политички, социјален, етнички, род-бински, религиозен... (Л. Думон[6]) и индивидуализмот на модерното општество создадено од граѓани поврзани со договори, врз основа на универзалистички правила (Ж. Леска[7]). Токму во самата оваа делба се наоѓа изворот на "комунитаристичките" и "републиканските" карикатурис-ти. Автономната индивидуа е од религиозно потекло, не потсетува Л. Думон. И постојат заеднички добра на кои им се неопходни колективни гледишта во нашите договорни заедници. Еве кој е граѓанинот: автономно лице, загриже-но за општото добро (ако не е загрижено и покрај сè тоа лице и натаму останува граганин). Граѓанството се огледува во оваа двосмисленост, во оваа тензија.

Граѓанството, припадност и релација

back to top

Ц. Неве[8] ги бележи историските основи на оваа двојна димензија: тоа се прекинот во Атина помеѓу крв-ните врски или кланот и политичките врски, меѓу по-теклото и граѓанството - појавата на една посебна при-врзаност кон сродствата и феудалитетите, во правните заедници, со еден збор, политичка институционализација. Но без да исчезнат, далеку од тоа, следат потврдувања на колективниот идентитет како системи на легитимни приз-навања. Отаде, како денешно сведоштво, на пример, е сил-ното симболично значење на правото на глас како знак на припадност, особено за новите граѓани.

Граѓанството, е исто така восприемање и тотали-зација на социјалниот корпус, социјален процес извор на сопствените претставувања и легитимности, значајно ота-де правните димензии, особено електоралните, на нацио-налитетот (државјанството).

Б. Пош[9] зборува за "граѓанско претставување" како признание, израз и "субделегирана гаранција". Призна-вањето: граѓанството зависи од претставата што групата ја дава за себе, за претставувањето што сака да го има. Така има граѓани и "покрај сè" (Французи иако се тие Ев-реи…) или "и покрај тоа" (што е роден во Франција, Ма-гребиецот останува странец…). Изразот: е инкорпорирање во една означена и споделена територија, метафора за се-каква социјабилност. "Субделегираната гаранција" (јас, со С. Дишен, дури би рекол "семантичка"): граѓанството, е дефиниција која се однесува на политиката, "добра" ка-тегоризација во ова специфично поле поврзано со власта во својата поделба, во своите претставувања, пристапи и обиди.

Граѓанството треба значи да се анализира во мошне варијабилни контексти, во времето и во просторот. Димен-зијата на автономијата и на поврзаноста со глобалноста, може да биде локална, "национална" (натионесс), супра - "национална" и да има мошне различни односи со другите симболични припадности: класата, потеклото… рели-гијата јазикот итн… Постои граѓанство "à ла францаисе", кое не е американското или британското "цитизенцхип", а во Герма-нија постои во друг "модел".

Се поставува прашањето како да се ситуира граѓан-ството во однос на "национитетот" и етницитетот. Според Ц. Неве, тоа би било, најнапред, на ниво на начини на политичко и социјално легитимирање. Граѓанинот има права и должности. Тој има "право да одлучува", тој гласа: има политички легитимитет. Социјален, исто така: со-дејствува со Државата, преку социјалните станови, суб-венциите (како "лева рака" на Државата). Оттука, се и нашите расправи на "имигрантите" и давачките, како оние што ги анализира Ц. Неве во Лондон по повод Бан-гладеш.[10]

Второто ниво во кое се сместуваат предизвиците на граѓанството е територијата, поделена меѓу граѓаните. Јас сум "дома", дали е тоа легитимно? Територијалните кон-фликти се конфликти на граѓанството. Политиката на градот, на предградијата ДСУ, ДСЉ, итн., ја манифестираат оваа димензија: што да се направи за да секој биде "некој некаде"? Во Лондон, ни вели Ц. Неве, "традиционалниот" кварт, е територија за Англичаните. Дозволените квар-тови за луѓето од Бангладеш се ограничени од социјалната политика, значи од просторните и изнасилените "потреби"."Имагинарната заедница" каква што е нацијата, значи се судира со различните простори. Така и "јавните" и "приватните" простори не се исти за сите.

Граѓанството и колективните идентитети

back to top

Најпосле следи третото ниво: Граѓанството се ос-тварува во однос на другите колективни идентификации, а јас би сакал во овој труд повеќе да го развијам овој аспект, според мое мислење, од централно значење.

Секој општествена и историска ситуација може да се карактеризира според една специфична конфигурација на колективните идентитети, на пример една конфигурација на односите помеѓу "национитетот", класата и етни-цитетот. Односите според видови и генерации можат исто така да бидат значајни. Така, Франција ("францускиот модел на интеграции"), го хипертрофира граѓанството - граѓанство што таа тесно го поврзува со правното др-жавјанство - на сметка на другите колективни форми на идентификација. Во крајна линија, нај "републиканските" движења (интегристичките посебно според моето чувство) ги делегитимираат тотално овие други форми, во прв ред оние што го наложуваат етницитетот. Други состојби или модели повеќе одредуваат еден плуралитет на симболични припадности, плурални форми на идентификација во поголема или помала конфликтна или мирољубива коег-зистенција.

Во оваа перспектива, се двоумам да зборувам за "при-родни" припадности: секоја припадност е во извесна сте-пен симболична. Ц. Неве можеше да укаже, во случајот на Рубе[11], на силна ревандикација на граѓанството кај мла-дите луѓе кои потекнуваа од магребската емиграција, за да се спротивстави на дискриминаторските ставови и однесу-вања. И, симултано, таа покажува дека овие млади луѓе употребуваат конкурентно други симболични ресурси, ре-вандикации на потеклото, особено од истите причини. Од поодамна Л. Думон, од своја страна беше нагласил дека во Франција "политичката" припадност ("национитетот" на Андерсон, чинам) ја играше истата улога како во Гер-манија "културниот" идентитет (припадноста на герман-скиот "народ"). Постојано, ние забележуваме дека "фран-цускиот" модел е во тешкотии: тој се потпира, без оглед на тоа што велат неговите интегристи, врз фактот дека за многу наши сограѓани, не постои "политички" идентитет. Така, во Франција би постоел "етноцентризам на репуб-ликата" (изразот е на С. Дишен[12]), кој би сакал да направи од овој политички идентитет квази - природна форма на припадноста. Овој интегризам е дотолку полошо ана-лизиран, дури е непознат што е редуплиран на теориско ниво во аналитичките модели од бројни истражувачи во доменот на општествените науки. Заслуга е, според мое мислење на полемиката лансирана од М. Трибала[13] што ова редублирање целосно го осветли. Ова одвојување, е познатиот концепт на интеграција. Јас сум склон на мис-лата дека овде се работи само за еден поим создаден во полза на државниот апарат, во неговата грижа да се иден-тификува со нацијата и во својата волја - или своја мио-пија - за да се мисли само со категориите на државата - нација. Како да не се чудиме, во оваа хипотеза дека ста-тистиката, која е и самата наука на државата, создадена од истиот државен апарат, не сака да види дека оваа "ин-теграција", како одбива да смета - да презема за своја сметка - други форми на колективната припадност - за-почнувајќи поточно од етницитетот? Ф. Лосери[14]зборува по овој повод за еден "националистичко-републикански хабитус" кој уништува секаква друга припадност.

Јас би сакал да го релативизирам граѓанството во од-нос на другите припадности. Не за да се оневозможи во полза на "тлото и крвта". Но, за да се придонесе, ана-литички кон плуралната идеја на идентитетот и за да се поведе подобро сметка за посакуваната и доживеана реал-ност од многумина. Да се престане да се спротивставува политичкиот и културниот идентитет, за да се оневозможи вториот значи дотолку да се покаже културниот симбо-лизам на политичката припадност (на пример правото на глас на странците, како и политичкиот симболизам на кул-турната припадност) се сеќаваме на уставната дебата за корзиканскиот "народ" и францускиот "народ" - вториов бивајќи декретиран само политички, првиот бивајќи само културно - тоа што всушност го остваруваат корзикански автономистички движења).

Што се однесува до етничката димензија, на овој пристап би се сакало да му се признае неговата политичка димензија како што го беше тоа сторил М. Вебер, без да се сведе на една примордијална припадност. Јас, дури би рекол: за да не се направи од тоа една фундаменталис-тичка интерпретација, ниту во реалноста, ниту во тео-ријата. Значи преостанува да ги спротивставиме поимите меѓусебно, како политичка заедница која е "благородна" и етничките заедници кои се "сомнителни"; политиката како јавен и етничкото како приватен домен. Да се политизира етницитетот во оваа смисла е, се разбира, спротивно на секаква политика на етничко чистење или на национална предоминација: значи да се признае етничката димензија како една од легитимните димензии на припадноста и на односот во политичкото поле за да се избегнат овие расистички политики.

Може да се усоврши аналитичкиот модел. Обратно од интегристичката, "републиканската интеграција", воде-њето сметка за плурализмот на колективните идентитети во политичкиот живот ќе оди паралелно со граѓанството кое не би било само правно, туку и граѓанска поврзаност и место каде што се договараат различните идентитети меѓу себе. Значи би се работело за тоа аналитички да се на-прави од граѓанството категорија на медиација, како што пишува Х. Ван Гистерен[15], во една "трговија" помеѓу идентитетите. Далеку, значи од една проста ревандикација на примат на еден идентитет врз другите би се работело за промислување на односите меѓу идентитетите и да се на-прави од концептот на граѓанството средство да се ана-лизираат овие односи.

Да се зборува за "трговија" на идентитетите, значи да се прецизира дури и премногу природата на оваа медиа-ција, која самата го означува граѓанството. Тоа значи дека може да се прифати и напушти идентитетот, да не се при-фати затварање во означениот идентитет. Тоа значи пра-во, значи факт, вредност и поим. Секое набројување, овде има своја граница, како на пример етничкото набројување. Етничките категории од секоја статистика можат да бидат само автодекларирани и овие декларации можат да бидат многубројни. Никој не може да ме зароби во моето по-текло, освен самиот јас, јас можам да се наречам Баскиец и Французин,Бретонец и Африканец (без оглед на тоа што рекол некогаш еден државен секретар за интеграција, бре-тонскиот градоначалник од африканско потекло).

Да отстапиме од републиканскиот фундаментализам, кој одбива секаков друг идентитет, освен припадноста на "суверениот народ": се разбира, има секакви опасни вра-ќања на отфрлениот. Да се направат легитимни иден-титетите, значи да се промислат и да живеат заедно во едно целосно социјално граѓанство. Во таа смисла и под тој услов, етницитетот исто така може да биде граѓански.

Мешањето, што ние Французите често го правиме, на државјанството и "национитетот", прилагодување кон др-жавата на државјанинот и на чувството на припадност на една историја и на една култура (двете значења на "кор-зиканскиот народ", во крајна линија значи да се нату-рализира политичкиот идентитет. Би бил граѓанин само автохтониот и притоа би било доволно потеклото за да се стане политички субјект. На крајот врзаноста за по-теклото - специфично на етницитетот - би можело да биде, како што се гледа, "политизирано" во расистичка смисла. За да не се меша идентитетот - особено етничкиот - и граѓанството, треба да се нагласи симболичкиот ка-рактер на етницитетот, колку исоцијалниот карактер, значи директно, на граѓанството. Зарем, остроумниот Токвил не инсистираше на значењето на посредничките групи меѓу граѓанинот и државата, како заштитници на првиот и на местата на дифракција на втората - како гаранции на слободата? Зошто да се исклучат од нив овие групи, кои се насекаде живо присутни и бараат припадност врз основа на потеклото? Почнувајќи од оној момент кога симболичкиот карактер на оваа ревандикација е признат, граѓанството ќе може само да се шири и задлабочува, ди-верзифицира и да стане посолидно. Ова не важи само за инфрадржавните (локалните), но и за мета-државните припадности (на пример европската). Отсуството на един-ствена европска држава не го спречува развојот на едно европско граѓанство, каде што се медијатизира еден плу-ралитет од историски, културни, лингвистички и етнички колективни идентитети… Повторно Ц. Неве, на случајот на Рубе, ги анализира асоцијациите каде што "путера-шите" измислуваат, вели таа, еден посебен цивизам, еден посебен ангажман, надвор од рамките на идентитетот, кој секогаш се има во предвид, попрецизно речено. Овие "пу-тераши" на тој начин ги спротивставуваа "жителите" (би можело да се рече автохтоните) и "граѓаните", со чиста намера да се спротивстават на секаква "етничка дери-вација".

Во заклучок на ова гледиште и надоврзувајќи се на мотото од пописот во 1990 г. ("Сите се бројат"), би рекол за да се достигне таа цел, треба исто така "се да се брои": доколку сегментарните колективни идентитети - класи, возрасти, полови, религии итн… се земаат предвид, истото треба да важи и за глобалните идентитети: етницитетот, поврзан со чувството на заедничкото потекло - и националитетот, поврзан со чувството на заедничката, локалната, "националната" или супра-"националната" судбина. Прашањето кое произлегува од оваа анализа ако се земе предвид статистиката на идентитетите особено на ниво на пописот инициран од државата - е следното: дали треба или дали може објективно да се одредат - измерат - овие глобални идентитетни чувства, оваа двојна димензија на тоа што конституира еден "народ"? Дали ќе биде означено "само" местото на раѓањето на родителите и на мајчиниот јазик? Што со тоа? Или ќе се оди "директно" на чувството на граѓаните да се изјаснат на кој "народ" му припаѓаат, или дури на кои народи? САД, во 2000-та, Велика Британија во 2001-та, се чини дека ќе одат во овој правец во духот на нивните традиции. Во Франција дебатата понекогаш станува мошне жива.[16]

Забелешки

[1] B. Anderson, Imagined comunities. Reflections on the origin and spread of nationalism, London, Verso, 1983 (traduction: L'imaginaire national, Paris, La decouverte, 1996).

[2] C.Geertz, ed., Old societie and new states. The quest for modernity in Asia and Africa, New-York, The Free Pressof Gloncoe, 1963.

[3] M. Abeles, Jours tranquilles en 89, Ethnologie politique d'un department francais, Paris, O. Jacob, 1989.

[4] E. Gellner, Nations and nationalisms, Oxford, B. Blackwell, 1983.

[5] L. Dumont, L'ideologie allemande. France-Allemagnre et retour, Paris, Galimard, 1991.

[6] L. Dumon, Essais sur l'individualisme. Une perspektive anthropologique sur l'ideologie moderne, Paris, Le Seuil, 1983.

[7] J. Leca, "Citoyennete et inividualisme", in P. Birnbaum et L. Leca, eds., Sur l'individualisme, Paris, Presses de la FNSP, 1991.

[8] C. Neveu, "Anthropologie de la citoyennete" in M. Abeles et H. P. Jeudy, eds., Elements d'anthropologie politique, Paris, A. Colin, 1996.

[9] B. Poch, "Citoyennete et representation de l' appartenance", Espaces et societes (Paris), n. 68, 1-er semestre, 1992.

[10] C. Neveu, "Espace et teritoire a Spilafelds: perception locales et pratiques municipales", Espaces et Societes (Paris), n. 68, 1-er semestre 1992.

[11] C. Neve, "Habitant et citoyen: citoyennete et teritoire dans les quartiers de Rooubaix", in. J. Bonnemaison et al., Les representations du territoire, Paris, L' Harmattan, 1997.

[12] D. Duchesne, Citoyennete a la francaise. Tensions entre particularizme et universalisme. Analyse d'entretiens mondirektifs, These de doctorat de Sciences Politiques, sous la direction de J. Leca, Institut d'Etudes politiques de Paris, 1994.

[13] M. Tribalat, "L'enquete MGIS: une anomalie dans la statistique francaise ou un changement de cap?" Communication aux journees euroeennes, Demografic statistique et vie privee, Cinquantenaire de l' INED, Paris, Octobre 1995.

>[14] F. Lorceri, "Les sciences sociales au service de l'identite national. Le debat sur l'integration en France au debut des annees 1990", in D.C. Martin ed., Cartes d'identite. Comment did-on "nous" en politique?, Paris, Presses de la FNSP, 1994.

[15] H. Van Guesteren, "Contemporary citizenship and plurality", wworkshop Citizenshyp and plurality, European Consortium for political research, Leiden (NL), avril 1993.

[16] Colloque "Statistique sans consience n'est que ruine…", CFDT et CGT/INSEE, Paris, Novembre 1998 (CR. Le Monde 6.11.98).