Распадот на Jугословенската федерација историчарите од земјите-наследнички ги постави пред задачата за ренационализација на дотогаш доминантното заедничко југословенско историско "ремек-дело”. [1] Притоа само Македонија претставува исклучок: Идеологемата на југословенизмот прокламиран во 1952 год. овде уште еднаш беше подреден на оној на македонизмот [2] , кога со конститутирањето на оваа република во 1944 год. воопшто и стана возможно nation-building. Комунистичката партија на Југославија јасно увиде дека политика за македонизирање на југословенската Вардарска Македонија, како и привремено на бугарската Пиринска Македонија, ветува малку успех при паралелна политика за југословенизирање. [3] Се разбира, откажувањето од овој супранационален концепт е недоволно објаснување за успехот на проектот за создавање на македонската нација што беше воден од Белград. Социјалниот антрополог од САД Кејт С. Браун во 1995 год. се обиде да го испита овој успех со помош на "националната имагинација” во сега независната Македонија и за оваа цел го формулира следново водечко прашање:

„In the 1990s, Macedonians speak a language codified in 1946, spoken by less than two million people, and with a very slender literature. They are members of an Orthodox Church whose authority was established by a socialist political regime in 1968. They are heirs to a 1903 revolution that until the 1940s was described by almost all sources as being Bulgarian. They are descend[ants] from people who were called, and at times called themselves, Serbs or Bulgarians. They have no modern history of independent statehood; the last period that they can claim as boasting a Macedonian regime was in the 11th century. The Republic of Macedonia, established by consensus authorized by a referendum, has no internationally agreed name [...]. Yet its Slavic inhabitants have no doubt that they are Macedonians, and that the territory they occupy has always been and should always be occupied by Macedonians. The question that baffles many Western observers is simple: how do these people know who they are?“ [4]

Да претпоставиме дека "вие” навистина знаете, тогаш едната од двете централни компоненти на одговорот мора да гласи: бидејќи историчарите, како и политичарите, со помош на трансмисиони ремени кои долго време беа контролирани од државата, а во меѓувреме се плурализираа како што се училиштето, црквата, армијата, медиумите, комунистичката партија и др. "ви” ја пренесувале најпрво во една, а потоа во друга боја веста во форма на едно историско "ремек-дело”. Или поинаку, имено изразено со дикцијата на исто така младата насока во истражувањето на анализите на "историската политика” водена од елитата и од држвата: Бидејќи овде си имаме работа со успешно "јавно создавање на историски и идентификациони слики, кои [...] се развиваат преку ритуали и дискурси”, односно со обидот, "да се изградат идентитети за толкување на историските збиднувања”. [5]

Се чини дека втората компонента од одговорот и противречи на првата: Дали Македонците според Браун "знаат кои се”, во принцип е безначајно & притоа пресудно е да знаат кои не сакаат да бидат, имено, ниту Бугари ниту Срби, а најмалку Грци или пак Албанци. Решавачко за оваа автохтона опција на "ностризмот”, т.е. нашизамот, не е само политиката на спомени водена од страна на владините служби која се стреми кон создавање на колективен идентитет & опишана и анализирана од Кејт Браун со помош на создавањето и прокламирањето на т.н. "Крушевска република” од 1903 год., & туку токму кон рационалниот калкул од политичко-безбедносен, социјален и не најпосле од економски тип. Би можело да се рече, Македонците до ден-денес се декларираат како "Македонци”, ако ништо друго, барем затоа што прво се убедени во неопходноста и целисходноста на етнонационалното самовбројување и, второ, поради тоа што идентификацијата "Македонци” им се чини најатрактивна од сето она што можеше да се избере од 1944 год. наваму. А сосем е јасно дека со оглед на големиот конструктивен удел на овој идентификационен пример и конкурентноста на предлозите за идентификација како "Бугари” или "Срби”, кои беа особено успешни до средината на минатиот век, за непреминување воопшто и не може да стане збор.

Значителната делотворност на државниот идентификационен менаџмент на историско-политичкиот ред правила, воден од елитата, која етнологот Браун во македонскиот случај на почетокот многу тешко можеше да си ја објасни, дејствува многу помалку изненадувачки од аспект на другите социјални и хуманистички дисциплини. Мирослав Хрох, Ернест Гелнер и Бенедикт Андерсон во изминатите децении го опишуваа она што Давид Д. Лајтин го изнесе во јасно изразената формула: “Identities are not inherited like skin color [...] but constructed like an art object.” [6] А за мнозинството и странската историографија за Македонија процесот на создавањето на македонската нација отсекогаш го претставувала како комбинација од автохтоните стремежи за интеграција "оздола” и на државна nation-building "озгора". [7]

Во секој случај, започнувањето на национално-историската ударна насока со историските "ремек-дела” што беше можно дури во 1944 год., во Македонија се развиваше многу потешко отколку што тоа беше случај со создавањето на соседните нации на Грците, Србите, Бугарите и др. во XIX век: Соседите речиси го опљачкаа земјиштето со многу историски настани и фигури & а за задоцнетата нација останаа само остатоците. Последицата од ова беше тоа што првин се повратија делови од "опљачканата историја”, и второ тоа што се направи обид наведените остатоци да станат фундамент на автохтоната историја. [8] Ова резултираше со долга фаза на експериментирање и ревидирање, во чиј тек постојано се зголемуваше влијанието на ненаучните инстанции. Оваа специфична поврзаност на политиката со историографијата во Социјалистичка Република Македонија (СРМ) во Социјалистичка Федеративна Република Југославија (СФРЈ) е детално разработена во рамките на големиот истражувачки проект "Меѓусебната зависност на историографијата и политиката во Источна Европа”, инициран од Гинтер Штекл во 1975 год. Тој си постави цел, и покрај успесите и тенденциите за развој, пред с¢ да ја расветли политичката функција на историската наука во комунистичките држави од Европа од средината на шеесеттите години. Притоа, во средишето на овој зафат беше "продукцијата” на лојалност од идеолошки и национален вид. [9] Резултатот од дел- студијата за случајот на Македонија, објавена во 1983 год., беше дека овде се работи за меѓусебна зависност, значи за влијание меѓу политиката и историската наука, при што историчарите не се наоѓаат во улога само на обичен исполнувач на наредби. За своето значајно политичко влијание морале да ја платат цената на здрвеноста на науката. Соодветно песимистички паѓа и резимето:

"Главната препрека за методичко оживување на македонската историска наука, без сомнение, [...] e многу својствената симбиоза меѓу политички активните привремени историчари и оние професионални политичари, кои врз база на специфичните дадености на СРМ интензивно се посветуваат на создавањето на една реално политичка "оперативна” национална историја. На овој степен на меѓусебна зависност на историографијата и политиката му нема сличен во Источна и Југоисточна Европа.” [10]

Она што тогаш и беше упатено на југословенската република Македонија, во најголем дел се однесува и на денешната Македонија. Титуларната нација на балканската држава која се здоби со независност во 1991 год. и нејзините политички претставници ја употребија "историјата” како аргумент за задржување кон концептот за демократија етнички како целосно затворено претставување: според етноцентричното гледиште на македонското мнозинство "та тие не се бореа повеќе од еден век” за независност, за сега да ја делат сопствената држава со албански "имигранти” од југословенско време! [11] Ова ниво на рефлексија е истото она од првиот Устав на Република Македонија, во чијашто (во меѓувреме заострена) Преамбула земјата се дефинира како "национална држава на македонскиот народ”, а на останатата третина од населението, " на Албанците, Турците, Власите, Ромите и другите малцинства”, им доделува понизок статус. [12] Имајќи ја предвид модерната историја на регионот на Македонија, всушност ова е сосем неисториска дефиниција, бидејќи движењето за автономија во османлиската Македонија кон крајот на XIX и во почетокот на XX век, на кое се повикува Преамбулата на Уставот, оперирало со еден мултиетнички, дури супранационален регионален концепт, во кој поимот "Македонец” стоел како заеднички термин за Бугарите, Турците, Власите, Евреите, Србите, Албанците, Грците и др. [13] Етнонационална конотација на ознаката "Македонец”, која целеше на христијанско-православната, јужнословенско-јазична нација & дополнително кон оние на Бугарите и Србите, која и самата не беше позната во тогашниот балкански централен регион, како што рековме, доби на значење дури по Втората светска војна.

Во една интелектуална средина како опишанава, во која & во пластичната слика на Ерик Хобсбаумс & "историјата” е главната состојка за произведување политички динамит [14] , историчарите и натаму имаат навистина важна општествена функција, но затоа пак и на професионалната историска наука не и е лесно. Историографската продукција во Македонија во деведесеттите години ја потврдува големата надмоќ на историско-политичките и временско-историски теми, кои можат целосно "национално” да се инструментализираат. [15] Точно дека скокот во независност во 1991 год. и обезвреднувањето на идеолошкиот монопол на Сојузот на комунистите на Македонија, кое се одвиваше паралелно со него, токму на историската наука и понудија шанса за интернационализирање, а со тоа и за професионализирање, но сепак досега тоа одвај и да е искористено. Причините за ова се сосем јасни: И вака и така силната испреплетеност на политиката и историографијата, која резултираше од носечката улога на историчарите за македонско-југословенскиот проект за nation-building од 1944 год., сега уште повеќе се зголеми. [16] Ако проучувањето на историјата во Скопје досега имаше задача историски да го изведе постоењето на македонската нација и да го пропагира надвор & значи во насока на Бугарија, Грција, но и на Србија & сега се здоби со уште една внатрешнополитичка функција: албанските Македонци на новата Македонија, кои во најголем дел се муслимани, требаше да се класифицираат како историски автохтона група, како толерирана заедница од "туѓина”, која при некое политички (или друго) "погрешно однесување” треба да си се врати "онаму” од каде што доаѓа, според мнозинството & да се врати на Косово, дури во Албанија. [17] Притоа никогаш не беше неопходно на институциите кои се занимаваат со историско-научно истражување политиката да им издаде формален налог за донесување "историски докази”, бидејќи посткомунистите и националистите меѓу македонските историчари беа едногласни во однос на аверзијата кон докажаните албански Македонци [18] кои во научните публикации пејоративно беа означени со шиптари. Крсте Битоски, долгогодишен член во потесниот водечки круг на Институтот за национална историја [19] кој имаше монопол низ историјата, во еден прилог од 1998 год. за "Етничките промени во Република Македонија по ослободувањето во 1944 год.” констатира "прекумерно отуѓување” на земјата со "муслиманско, пред с¢ со албанско население”. "Албанското пенетрирање” и според него "во изминатите два-три века речиси перманентно”, но прво "од елементарен карактер”, со конституирањето на албанската држава во 1913 год., зазеде форма со јасно одредена цел. [20] Неговата етнодемографска прогноза за иднината гласеше:

"Како резултат од овие промени сериозно беше повредена позицијата на македонскиот народ како мнозинство, и покрај тоа што со неговите борби и големи жртви во минатото тој ја достигна македонската државност и стана нејзин носител. Односот од 5:1 меѓу македонското мнозинство и албанското малцинство во првите години по и ослободувањето [до] 1991 год. се намали на 3:1 & и претставува алармантно предупредување, дека во не толку далечна иднина македонскиот народ ќе стане малцинство, со што ќе ја загуби својата државност: кое претставува единствен случај во историјата на модерна Европа." [21]

Фактот што во Зборникот по повод 50-годишнината на Институтот за национална историја беше прифатена ваквата реторика значително го разјаснува степенот на политизираност, а истовремено и научното ниво на Институтот. Самиот вооружен конфликт помеѓу "Армијата за национално ослободување” (Ushtria Çlirimtare Kombëtare - UÇK) на албанските Македонци и безбедносните сили на Република Македонија кои речиси исклучиво се состоеја од етнички Македонци од 2001 год. [22] им даде повод на обата најиновативни и продуктивни, а истовремено и најпознати стручњаци по историја на Титовата и Пост-титовата ера, Иван Катарџиев и Блаже Ристовски [23] , за слични националистички, во случајот на Ристовски дури и расистички изјави. [24] Па оттаму никого и не го изненадува фактот што меѓу историчарите кои работат во Институтот за национлна историја, на универзитетите во Скопје и Битола, како и во Историскиот оддел на Академијата на науките и уметностите се наоѓаат само неколку албански Македонци.

Соодветно на понатамошното исклучително силно испреплетување на политиката и историографијата, може да се констатира постоењето на јасен институционален и личен континуитет во научната област. Па така и по повеќе од десет години од објавувањето на независноста, Институтот за национална историја с¢ уште се вика исто - а не, на пример, Институт за историја на Македонија, при што Институтот за македонски јазик "Крсте Мисирков” во никој случај не се преименува во Институт за јазици на Македонија, а исто така и големиот историографски проект & шесттомното издание на целата историја кој е во тек на реализација се вика исто како и неговиот претходник од 1969 год. [25] "Историја на македонскиот народ” [26] , а не "Историја на Мекедонија”. Притоа "Македонскиот народ” во правна смисла не се дефинира како државен народ, туку едногласно етнонационално, со што експлицитно се исклучува немакедонскиот дел од населението со неговата историја.

Притоа, во споредба со времето пред 1991 год., во основа непроменето остана "ремек-делото” од 1944 год. за историјата токму на овој "македонски народ”. Оваа канонизирана перспектива се фокусира на две точки на кулминација, имено прво на антиосманлиското движење за автономија на крајот на XIX и почетокот на XX век, кој започнува со основањето на Вн'трешната Македонска Револјуционна Организација т.е. Внатрешна Македонска Револуционерна Организација - ВМРО во 1989 год. Негов врв е востанието од 20 јули, т.е. според новиот календар: 2 август, денот на Св. Илија, Илинден во 1903 год., кој резултираше со прокламираната "Крушевска република”, во едно планинско гратче во непреодниот регион. Како втора точка на кулминација се наведува партизанската борба против бугарската, италијанската и германската окупација за време на Втората светска војна. Притоа за нејзин почеток се зема октомври 1941 год., а за нејзин крај конститутивната седница на "Антифашистичкото собрание на народното ослободување на Македонија” (АСНОМ) на ден Св. Илија 1944 год., како претходник на владата на Република Македонија која се конститураше во 1945 год. во рамките на Титова Југославија. Уште тогаш партизанската борба се сметаше за довршување на востанието од 1903 год. а конституирањето на Република Македонија во рамките на комунистичка Југославија како продолжение на "Крушевската република”. [27] Епитетот "Втор Илинден” понатаму стана om mani padme hum на политиката и историската наука во Скопје. Масовното прославување на 50-годишнина од првата седница на АСНОМ од 1994 год. требаше да биде највоочливиот доказ за тоа дека во однос на тоа ниту во независна Македонија не треба да се смени ништо. [28]

А реакциите кои беа последица на критичкото испитување за тоа како дојде до ова свето поврзување на "првиот” со "вториот Илинден” с¢ до деведесеттите години, уверливо ги опиша спомнатиот Кејт Браун на примерот на сопствената личност и оние на новиот историчар Јован Донев од Институтот за национална историја. [29]

Модификациите на "ремек-делото” кои проследија по 1991 год., до скоро беа претежно од козметичка природа, што, пред с¢, се должеше на наведениот силен континуитет во однос на институциите и личностите на македонската историска наука и историска политика на времето пред и по 1991 год. На историската слика на Македонија, на југословенската република, во која до 1998 год. владееја посткомунистичките партии, добро и стоеше истото име како инкубатор на новата нација и на нејзините државни атрибути - а не како лудачка кошула на авторитативниот режим од Белград. Причината овде толку не се состои во тоа дека меѓу поранешните комунисти и нивните противници и жртви имаше толку многу емоционални бездни, како што претпоставуваше германскиот дипломат и познавач на Македонија Клаус Шрамаер во 1997 год. [30] , туку дека на овие "противници и жртви” с¢ до промената на власта од 1998 год. и доаѓањето на националистите целосно им беа ограбени артикулационите можности од страна на посткомунистичкиот монопол во областа на науката и медиумите. [31] Нивното дисидентно гледање на сопствената националната историја го осветлува вистинскиот израз "трет Илинден” [32] , кој се однесува на Референдумот за независност од 8 септември 1991 год.: Ако самодржавноста која тогаш беше одлучена за посткомунистите значеше само продолжение на еден процес за државна афирмација започнат веќе во 1944 год., тогаш националистите од коалиционата влада од 1998 год. Внатрешна македонска револуционерна организација & Демократска партија за македонско национално единство & ВМРО-ДПМНЕ во датумите од 1903 и 1944 год. ги гледаа само првите скалила на границата за периодизација од 1991 год [33] , која во суштина беше пресудна.

Во ова се состои и главната разлика во толкувањето на историјата и историската политика на националистите и посткомунистите. Ако нивното содржинско јадро & барем во погледот однадвор & изгледа само умерено наклонето кон конфликти, тогаш неговите институционални аспекти упатуваат на степенот на острината на конфликтот. Историско-политичката брана за време на Титовата ера, Институтот за национална Историја, и понатаму го контролираат посткомунистите, но сепак наспроти нив и newcomers-ите имаат свои институции за историско проучување, меѓу кои и Архивот на Македонија, што го сторија сопствен бастион. [34] Притоа, на тогашниот директор Зоран Тодоровски и на неговиот претходник Киро Дојчиновски, и обајцата историчари по професија и симпатизери на ВМРО-ДПМНЕ [35] им успеа да обединат признати стручни претставници како од Универзитетот "Кирил и Методиј” & Скопје така и од Институтот за национална историја, меѓу кои и Иван Катарџев. [36] Исто така овој национално-конзервативен табор направи и монопол при пишувањето учебници за потребите на училиштата & околност која го објави нивното брзо напуштање на идеологијата во партискокомунистичка смисла и означи поинакво толкување во националната функција. [37]

Со оглед на генерациското раслојување на релативно постарите македонски историчари, но пред с¢ поради драматично етнополитичката поларизација во земјата во времето на воениот конфликт во 2001 год., неверојатно е дека плурализацијата на македонската историска наука ќе ја следи нејзината интернационализација и професионализација. Но, сигурно е точно дека табуата од периодот 1944-1991 год. [38] , значи просрпската задолжителна насоченост кај "социјалистичката” основна ориентација и не помалку облигаторното антибугарско ударно движење, во меѓувреме исчезнаа. Наспроти тоа, принципиелниот консенз за древност, континуитет и достоинство на македонската нација, односно предноста на национално-историската парадигма е ставена во прашање единствено на самиот почеток. Пред с¢ релативно брзо се откажаа од идеолошките премиси на Титовата и Пост-титовата ера. Па така во оние делови на "ремек-делото” чија содржина беа македонските политички организации од времето пред 1944 год. и нивната борба против силите кои сакаа да ја поделат Македонија, Југославија и Грција, а делумно и Бугарија, внесоа струења и личности, кои дотогаш претставуваа табу поради идеологијата на комунистичката партија. Ова важи за личности како Борис Сарафов, еден од главните актери на Илинденското востание од 1903 год., кој дотогаш беше исклучен од националниот пантеон под сомнение дека е "бугарофил” [39] , за Тодор Александров, кој од 1919 год. па с¢ до неговото убиство во 1924 год. беше претседател на Централниот комитет на ВМРО и го доведе на просоветски курс [40] , за антикомунистичкиот наследник на Алесандров & Иван Михајлов од 1924 до 1934 год., а потоа и водач на десното крило на ВМРО [41] , за не-, односно антикомунистичкиот водач на партизаните Методија Антонов-Ченто [42] , за национално-комунистичкиот дисидент Панко Брашнаров[43] , за бугарскиот партиски функционер Методија Шаторов-Шарло [44] , поставен во Скопје, кое тогаш се наоѓаше под бугарска окупација, и за македонскиот национален револуционер и подоцнежен НКВД човек Павел Шатев [45] . Еден исто колку ран толку и програмски доказ за промената на перспективите беше и краткиот преглед со наслов "Златна книга, 100 години ВМРО” издаден од тогашната опозициона партија ВМРО-ДПМНЕ во 1993 год., на 100-годишнината од основањето на ВМРО како против-нацрт на посткомунистичкото претставување и зборникот по повод годишнината, на кој покрај претседателот на ВМРО-ДПМНЕ Љупчо Георгиевски се најдоа и уште шестмина стручњаци по историја, меѓу кои и еден од Институтот за национална историја. [46]

Точно дека можеби веќе не како табу, но сепак историјата на југословенската република Македонија и натаму останува "бела точка”. Единствените публикации кои содржат новости не потекнуваат од перата на историчари, туку од оние на партиските функционери, политичари, членови на армијата, правници, новинари и др. [47] Исклучок од правилото претставуваат само двајцата критички и истражувачки настроени историчари од Институтот за Национална историја, имено Новица Велјановски - актуелниот директор на Институтот - како и Виолета Ачковска, кои и покрај тоа што работат на периодот 1944-1953, [48]целосно се имаат изјаснето во однос на повоената историја. [49]

Една отстапка која притиска, секако упатува на сегашното македонско "ремек-дело” во споредба со она од пред 1991 год.: го покажува неговиот почеток. Комунистичката партија при пишувањето на македонската национална историја на почетокот ги изедначи почетоците на "македонскиот народ” со фазата на создавање на "македонска нација” и на марксистичко-ленинистистички начин утврди дека датираат од почетокот на зрелата индустријализација на балканските простори & значи од средината на XIX век. Веќе во педесеттите години ова беше коригирано, така што Охридското царство на цар Самуил од XI век & датум на кој поради предупредување му беше дадена предност пред големата преселба на народите и населувањето на Словените на Балканот во времето кое следеше во VI век, ги означи почетоците на "историјата на македонскиот народ”. [50] Што се однесува до политички условеното фиксирање на "словенството” на Македонците во времето на Југославија во годината 1991, се променија перспективите: "македонско” во модерна смисла веќе не се изедначуваше со "словенско”, туку се повикуваше на своите "антички корени” од времето на Филип II кој владееше со Македонија во IV век п.н.е., и на неговиот син Александар (Велики), кои сега се портретираа како национални херои, што изискува континуитет од 27 века, па дури и македонски ген, т.е. создавање на несловенска, етничка линија од Македоните на антиката до Македонците на сегашноста. Она што првата половина на деведесеттите години с¢ уште важеше како фикс идеја за оние кои се занимаваат со историја од хоби, како на пр. за познатиот политичар Васил Тупурковски [51] , сега веќе спаѓа во канонот за пишување на националната историја. Авторитативниот: "Македонско-историски речник”, кој го издаде Институтот за национална историја во 2001 год., утврдува историски континуитет помеѓу античките и модерните Македонци, дури и етнички континуитет помеѓу нивните постојани жители:

"По населувањето на Словените во Македонија (VI-VII век) дошло до интеграција на поголем дел од хеленизираните и романизирани потомци на античките Македонци во словенска маса и на овој начин дале свој придонес за создавањето на новиот етникум на македонска почва, во кој доминантна улога играат словенскиот елемент (јазикот, обичаите) и христијанската култура.” [52]

Овој прирачник во најостра форма ги исклучува од вид немакедонските (во етничка смисла) делови од историјата на Македонија од нејзината национална историска слика. Па така, ако воопшто се спомнат Албанците од западниот и северозападниот дел на земјата, каде што го сочинуваат мнозинството, тогаш се појавуваат само како групи кои ја помагале италијанската окупаторска моќ за време на Втората светска војна или како носители на една големоалбанска & антимакедонска програма за експанзија, со исклучок како "добри комунисти” во партизанската борба. [53] Меѓу 60 автори на краткиот преглед се наоѓа само еден единствен историчар - албански Македонец. [54]

Исто колку со инкорпорирањето на антиката во историското "ремек-дело”, толку и со засенувањето на нејзините албански делови, и тоа како се подготвени за консензус во рамките на mainstream-от на македонската историска наука. Ова сепак не важи за новонастанатата дискусија околу бугарскиот аспект на историјата и културата на Македонија, кој до скоро беше табу, а кој ја разделува самата владејачка партија ВМРО-ДПМНЕ на "бугарофили” и на "македонисти”. [55] Овде се разјаснува и една исто толку огорчувачка колку и политички разорувачка борба за минатото меѓу новото издание на "старото” бугарско "ремек-дело” на македонската историја и неговата "нова” македонска варијанта. Потенцијалното дејство на сомнежот на оној „anti-Bulgarian or de-Bulgarizing aspect of Macedonian culture“, според Стефан Е. Палмер и Роберт Р. Кинг во 1971 год. ја претставуваше главната состојка на југословенската политика од четириесеттите години[56] , сите политички актери и продуценти на историјата во Скопје до пред скоро го сметаа за толку опасен, што со сета сила мораа да ја држат затворена оваа Пандорина кутија. Но од 1999 год. ова сепак значително се промени. Така Младен Србиновски, директорот на Народната и универзитетска библиотека во Скопје "бугарскиот карактер” на “првиот Илинден” од 1903 год., го подвлече како позитивен, а наспроти тоа антибугарскиот, србомански на “вториот” од 1944 год. како негативен, а македонизмот речиси го означи со “кич”. [57] Во октомври 2000 год. пратениците од ВМРО-ДПМНЕ учествуваа на спомен-богослужбата во чест на атентаторот-самоубиец од ВМРО Владо Черноземски, кој по налог на Михајлов и неговата етнонационална ВМРО која се дефинираше како бугарска, во 1934 год. во Марсеј ги уби југословенскиот крал Александар I Караѓорѓевиќ и францускиот министер за надворешни работи Луј Барто. [58] Во јануари 2002 год. од членовите на ВМРО-ДПМНЕ во центарот на Скопје исто така беше откриена и спомен-плоча за Мара Бунева, уште една атентаторка-самоубиец, која во 1928 год. во тогашното српско Скопје застрела еден висок службеник од Белград. [59] Оваа нова пробугарска лекомисленост на македонската историска политика оди дијаметрално спротивно на raison d’être на македонското nation-building кое од 1944 год. беше водено “озгора”. Етнополитичкото поларизирање кое беше предизвикано на овој начин има и историзирачки рефлекс, бидејќи покрај бугарска опција, која досега беше забранета, почнува да станува пристојна и една друга опција на потиснатото минато, имено српската. Историчарот по јазик Кристијан Вос оди дотаму што претпоставува дека во рамките на “новото позиционирање на македонскиот идентитет академската елита во Скопје е поделена во просрпски и пробугарски табор.” [60] Ако еден ден, според цитираното worst case scenario на Битоски, македонскиот народ стане малцинство и со тоа ја загуби својата државност, тогаш виновниците нема да бидат албанските, туку многу повеќе новостарите бугарски и српски Македонци.

Големиот степен на политизираност на македонската историска наука, кој со создавањето на државата во 1991 год. по малку беше како поговорка, во никој случај не пропадна оттогаш, туку, напротив, само продолжи да расте. Поларизацијата на политичкиот систем и на медиумите во деведесеттите години им отвори нови можности на историчарите од Македонија и им даде множество нови импулси. А што се однесува до интернационализирањето на македонската историографија, националната магловитост во комбинација со дефицитарните познавања на странските јазици и понатаму ја оневозможува рецепцијата на немакедонската литература за историјата на Југоисточна Европа воопшто, а особено на онаа за Македонија. Како последица на тоа одвај и да доаѓа до меѓународно испреплетување, а професионализирањето на историчарите во Скопје кое започна во Пост-титовата ера, по 1991 год. не доживеа никакво забрзување. Но, сепак постојат некакви искри на надеж: Институтот за национална историја во 1998 год. ја одбележа својата 50-годишнина со еден симпозиум насловен како “Македонската историска наука - достигнувања и проблеми”. Меѓутоа Зборникот кој беше објавен содржи 43 прилози, меѓу кои не помалку од три (само)критички кои се однесуваат на типичната македонска симбиоза меѓу политиката и историографијата пред и по 1991 год. [61] Книгата освен тоа содржи и прилози од седуммина странски историчари, меѓу кои тројца од Србија и по еден од Бугарија, Турција, Чешка и Германија. Во неа секако дека не се наоѓа прилог од некој Грк или Албанец, а да не зборуваме пак за прилог од некој албански Македонец. На историската наука на оваа минирепублика потресена од кризи и претстои уште долг пат од “историјата на македонскиот народ” до “историја на Македонија”. Меѓутоа едно свртување во насока на “историјата на македонските Бугари” исто толку малку може да се исклучи колку и едно свртување во насока на “историјата на Јужна Србија”.

Endnotes

врати се назад

Реферат на конференцијата "Еден век посткомунистичка историографија: Обработка на минатото во 90-тите години на австрискиот Институт за Источна и Југоисточна Европа, на Институтот за источноевропска историја на Универзитетот од Виена и на историската комисија на Австриската академија на науките" од 27 до 29 септември 2001. Авторот им се заблагодарува на Нада Бошковска - Лаимгрубер (Цирих), Улрих Биксеншиц (Берлин), Кристијан Вос (Фрајбургрг/Бр.) и на Хајнц Вилемсен (Бохум) за материјалите, упатствата и критиките.

[1] Ivo Banac, [Historiography of the Countries of Eastern Europe:] Yugoslavia, во: American Historical Review 97 (1992) 1085-1104. – За поимот историска "мајсторска приказна#, види: Матија Мидл, Моника Гибас, Франк Хадлер, Sinnstiftung i Systemlegitimationn durch historisches Erzählen: Überlegungen zu Funktionsmechanismen von Repräsentationen des Vergangenen, во: Zugänge zu historischen Meistererzählungen, ed. Matthias Middell, Monika Gibas, Frank Hadler (Leipzig 2000) 7-36 (= Comparativ 10 [2000], 2).

[2] Wolfgang Höpken, Zwischen „Klasse“ und „Nation“: Historiographie und ihre „Meistererzählungen“ in Südosteuropa in der Zeit des Sozialismus (1944-1990) во: Jahrbücher für Geschichte und Kultur Südosteuropas 2 (2000) 15-60, овде 55.

[3] Stephen E. Palmer, Robert R. King, Yugoslav Communism and the Macedonian Question (Hamden 1971); Othmar Nikola Haberl, Parteiorganisation und nationale Frage in Jugoslawien (Berlin 1976) 29-33. Види ја и главата за Македонија во зборникот Југословенизам: Histories of a Failed Idea, 1918-1992, ed. Dejan Djokic (London –издавање во тек).

[4] Keith S. Brown, Of Meaning and Memories: The National Imagination in Macedonia (Ph. D. Thesis, Department of Anthropology, University of Chicago 1995) 5-6. Потоа излегува уште едно издание под наслов: The Past in Question: Modern Macedonia and the Uncertainties of Nation (Princeton, NJ, 2002).

[5] Petra Bock, Edgar Wolfrum, Einleitung, во: Umkämpfte Vergangenheit. Geschichtsbilder, Erinnerung und Vergangenheitspolitik im internationalen Vergleich, ed. Petra Bock, Edgar Wolfrum (Göttingen 1999) 7-14, овде 9. Види и: Beate Binder, Wolfgang Kaschuba, Peter Niedermüller, „Geschichtspolitik“: Zur Aktualität nationaler Identitätsdiskurse in Europäischen Gesellschaften, во: Gesellschaften im Vergleich. Forschungen aus Sozial- und Geschichtswissenschaft, ed. Hartmut Kaelble, Jürgen Schreiner (Frankfurt/M. 1998) 465-508.

[6] David D. Laitin, Identity in Formation. The Russian-Speaking Populations in the Near Abroad (Ithaca, London 1998) 11. Види и Miroslav Hroch, Die Vorkämpfer der nationalen Bewegung bei den kleinen Völkern Europas. Eine vergleichende Analyse zur gesellschaftlichen Schichtung der patriotischen Gruppen (Prag 1968); Ders., Social Preconditions of National Revival in Europe. A Comparative Analysis of Patriotic Groups Among the Smaller European Nations (Cambridge 1985; 2. Aufl. New York 2000); Ernest Gellner, Nations and Nationalism (Ithaca 1983); The State of the Nation. Ernest Gellner and the Theory of Nationalism, ed. John A. Hall (Cambridge 1998); Benedict Anderson, Imagined Communities. Reflections on the Origins and Spread of Natonalism (London, New York 1983; revised edition 1991). - Самиот Луц Нитхамер, најостар критичар од овој вид за претпоставките за докажливост на "колективниот идентитет# & со неговите зборови „Irgendwie-Molluskel“ т.е. универзален " лажен концепт# & при една дискусија во рамките на научниот семинар на специјалната област за проучување 417 (Regionenbezogene Identifikationsprozesse. Das Beispiel Sachsen) на Лајпцишкиот универзитет на 26 април 2001 призна дека националните движења на XIX и XX век целосно може да се вреднуваат само како израз на групната ние-свест. Види и Луз Нитхамер во соработка со Аксел Досман, Kollektive Identität. Heimliche Quellen einer unheimlichen Konjunktur (Reinbek bei Hamburg 2000).

[7] Mathias Bernath, Das mazedonische Problem in der Sicht der komparativen Nationalismusforschung, во: Südost-Forschungen 29 (1970) 237-248; George D. Matzureff, The Concept of a „Macedonian Nation“ as a New Dimension in Balkan Politics (Ph. D. Thesis, Washington 1978); Stefan Troebst, Makedonische Antworten auf die „Makedonische Frage“ 1944-1992: Nationalismus, Republiksgründung und nation-buil­ding in Makedonien, во: Südosteuropa 41 (1992) 423-442; Ders., Yugoslav Macedonia, 1943-1953: Building the Party, the State and the Nation. In: State-Society Relations in Yugoslavia, 1945-1992, ed. Melissa K. Bokovoy, Jill A. Irvine, Carol S. Lilly (New York 1997) 243-266; und Hugh Poulton, Who Are the Macedonians? (London 2. Aufl. 2000).

[8] Keith S. Brown, Contests of Heritage and the Politics of Preservation in the FYROM, во: Archeology under Fire. Nationalism, Politics and Heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East, ed. Lynn M. Meskell (London 1998) 68-86.

[9] Спореди Die Interdependenz von Geschichte und Politik in Osteuropa seit 1945. Historiker-Fachtagung der Deutschen Gesellschaft für Osteuropakunde e. V., Berlin, vom 9.-11. 6. 1976 in Bad Wiessee. Protokoll, ed. Günther Stökl. Vervielfältigtes Ms. (Stuttgart 1977), како и Günther Stökl, Schlußbericht über das Forschungsprojekt „Die Interdependenz von Historiographie und Politik in Osteuropa“. Köln, 6. Januar 1983, во: Archiv der VolkswagenStiftung, Hannover.

[10] Stefan Troebst, Die bulgarisch-jugoslawische Kontroverse um Makedonien 1967-1982 (München 1983) 241. Спореди со македонската верзија: Бугарско-југословенската контроверза за Македонија 1967-1982. превод Слободанка Поповска (Скопје 1997).

[11] За повеќенационалноста во Македонија види: Heinz Willemsen, Stefan Troebst, Transformationskurs gehalten. Zehn Jahre Republik Makedonien, во: Osteuropa 51 (2001) 299-315; Magarditsch Hatschikjan, Reparierte Nationen, separierte Gesellschaften. Makedonien und seine neue große Frage. Ebd., 316-330; Keith Brown, во the Realm of the Double-Headed Eagle: Parapolitics in Macedonia 1994-9, во: Macedonia. The Politics of Identity and Difference, ed. Jane K. Cowan (London, Sterling 2000) 123-139.

[12] Устав на Република Македонија, 1991. Превод Валентин Стојановски, Барбара Утевска (Скопје 1992). За промена на Уставот од 2001 види Ulrich Büchsenschütz, Die Verfassung der Republik Makedonien auf dem Prüfstand, во: Südosteuropa 50 (2001) 134-149, und Ulf Brunnbauer, Doch ein historischer Kompromiß? Perspektiven und Probleme der Verfassungsreform in Makedonien, ebd., 346-367.

>[13] Спореди dazu Bernard Lory, Approches de l’identité macédonienne, во: La République de Macédoine. Nouvelle venue dans le concert européen, ed. Bernard Lory, Christophe Chiclet (Paris, Montreal 1998) 13-32; Feroze A. K. Yasamee, Nationality in the Balkans. The Case of the Macedonians, во: Balkans. A Mirror of the New International Order, ed. Günay Göksu Özdoğan, Kemâli Saybaşılı (Istanbul 1995) 121-132; Fikret Adanır, The Macedonians in the Ottoman Empire, 1878-1912. In: The Formation of National Elites, ed. Andreas Kappeler (Aldershot, New York 1992) 161-191.

[14] „I used to think that the profession of history, unlike that of, say, nuclear physics, could at least do no harm. Now I know it can. Our studies can turn into bomb factories like the workshops in which the IRA has learned to transform chemical fertiliser into an explosive.“ So Eric Hobsbawm, The New Threat of History, во: New York Review of Books 40 (1993), 21 (16. Dezember) 62-64, овде 63.

[15] Историографија на Македонија. том. IV: 1986-1995, ед. Александар Трајановски (Скопје 1997). Види и G’org‘i Stojčevski, Die Historiographie Makedoniens in den 90er Jahren, во: Österreichische Osthefte 44 (2002).

[16] Stefan Troebst, IMRO + 100 = FYROM? Kontinuitäten und Brüche in den makedonischen Nationalbewegungen in historiographischer Perspektive, во: Österreichische Osthefte 40 (1998) 217-234. Превод на македонски јазик од страна на Иванка Соломонова види ВМРО + 100 = ПЈРМ? Политиката на македонската историографија, во: Македонската историска наука - достигнувања и проблеми. Прилози од научниот собир одржан во Скопје на 17-19 ноември 1998 год. по повод 50-годишнината од работата на Институтот за национална историја, ед. Институт за национална историја (Скопје 2001) 123-140.

[17] За легислативната паралелна акција спореди: Закон за државјанство на Република Македонија. Ин: Службен весник на Република Македонија бр. 67 од 3. ноември 1992, 1245-1248, според кој државјанството не се добива со поставување на нула на вкупното население кое живее на територијата, туку е дозволено само за такви личности кои или се родени на територијата на новата држава или тоа им било живеалиште најмалку во првите 15 години од животот. Окулу 150 000 луѓе, т.е. речиси осум проценти на населението, во тоа време не го исполнувале овој критериум.

[18] Катерина Наумоска, Албанци или Шиптари во македонската историографија и учебниците по историја, во: Актуелни проблеми во македонската историографија и настава по историја, ед. Сојуз на Друштвата на историчарите на Република Македонија (Скопје 1996) 81-85.

[19] За оваа институција основана веќе во 1948 год., на која во 1963 год. и беше приклучен и историскиот оддел на Централниот комитет на Сојузот на комунистите на Македонија, спореди: 50 години Институт за национална историја 1948-1998, ед. Институт за национална историја (Скопје 1998), како и Gunnar Hering, Mazedonische Geschichtswissenschaft, во: Österreichische Osthefte 1 (1959), 2, 104-110; Ѓорѓи Абаџиев, Iзвештај за работата на Инсититутот за национална историја во Скопје, во: Südost-Forschungen 14 (1955) 457-459; Rudolf Preinerstorfer, Das Institut für nationale Geschichte in Skopje, во: Südost-Forschungen 23 (1964) 342-345; Jutta de Jong, "Институт за национална историја# во Скопје - понатамошниот извештај во: Südost-Forschungen 37 (1978) 204-205; Troebst, Kontroverse, 43-66; und Keith S. Brown, A Rising to Count On: Ilinden Between Politics and History in Post-Yugoslav Macedonia, во: The Macedonian Question: Culture, Historiography, Politics, ed. Victor Roudometof (Boulder, New York 2000) 143-171.

[20] Крсте Битоски, Етничките промени во Република Македонија по ослободувањето во 1944 год., во: Македонската историска наука 437-441, овде 437-438.

[21] Ibid. 441.

[22] Види Ulrich Büchsenschütz, Die Mazedonien-Krise (Bonn 2001) (= Politikinformation Osteuropa der Friedrich-Ebert-Stiftung, Heft 95); и Stefan Troebst, Vom interethnischen Schlachtfeld zum ethnopolitischen Stabilitätspol: Gewalt und Gewaltfreiheit in der Region Makedonien im 20. Jahrhundert, во: Nationalitätenkonflikte im 20. Jahrhundert. Ursachen von inter-ethnischer Gewalt im Vergleich, ed. Philipp Ther, Holm Sundhaussen (Wiesbaden 2001) 35-55, hier 48-51.

[23] За Катарџиев види ги неговите критички списи "Инвентар на македонската национална историја# објавени непосредно по "преодот#: Иван Катарџиев, Политика и историја - историја и политика, во: Историја 23 (1987 [1991]), 1-2, 9-29, и Македонските политичките сили и историското наследство на македонскиот народ, во: Историја 26 (1990-1991 [1992]), 1-4, 7-28, Спореди ги и неговите најнови синтетизирани изданија: Иван Катарџиев, Македонија и Македонците во светот (Скопје 1996); Соседите на Македонија & вчера, денес, утре (Скопје 1998); и Македонија спроти Втората светска војна (Летопис за политиката на денационализација на македонскиот народ) (Скопје 1999). Исто така и Ристовски неодамна приложи две синтези на неговиот огромен опус: Blaže Ristovski, Macedonia and the Macedonian People (Wien, Skopje 1999), и Историја на македонскиот народ (Скопје 1999). Понатамошни библиографски упатства за двете историски личности кај Троебст, ВМРО + 100 = ПЈРМ.

[24] За идентификувањето на Катарџиев на барањата на македонските Албанци и политичката партиципација со "големоалбанска# програма види го германскиот превод на едно интервју од скопското списание Старт бр. 116 од 13. април 2001 год. : заштита од пушки, Устав, 143 -146. Ристовски веруваше дека мора да ја искористи токму седницата: „Interethnic Coexistence and Dialogue in the Western Balkan Region. дел I: Macedonia“ на минхенската агенција Југоисточна Европа во Охрид во мај 2001 год. за да ги предупреди немакедонските учесници од "африканскиот наталитет# на албанските Македонци. За извештајот од седницата види под URL http://www.suedosteuropa-gesellschaft.com/index.cfm?page=aktuell.

[25] Историја на македонскиот народ, ед. Институт за национална историја, том 3 (Скопје 1969). Кон првото издание од 1949 год., во чиј наслов стануваше збор за "Македонската историја#, спореди Краток преглед на македонската историја (Скопје 1949). Во втората половина на четириесеттите години уште повлијателен од овој учебник во секој случај беше пропагандниот напис на Кирил Николов со наслов: За македонската нација (Скопје 1948).

[26] Историја на македонскиот народ, ед. Институт за национална историја. 6 том. (Скопје 1998). Досега излегоа том 1: Македонија од праисториското време до потпаѓањето под турска власт (1371 година), ед. Бранко Панов (Скопје 2000); том. 2: Македонија под турска власт (од XIV до крајот на XVII век), ед. Александар Стојановски (Скопје 1998),и том 4: Иван Катарџиев, Македонија меѓу Балканските и Втората светска војна (1912-1941) (Скопје 2000).

[27] James Krapfl, The Ideals of Ilinden: Uses of Memory and Nationalism in Socialist Macedonia. In: State and Nation Building in East Central Europe: Contemporary Perspectives, ed. John S. Micgiel (New York 1996) 297-316; Brown, A Rising to Count On, passim. Со ова доаѓа до еден речиси паралелен обид за создавање на независна македонска држава од страна на Адолф Хитлер во првите денови на септември 1944 год. кое во скопската историографија едвај и да се зема во предвид. Спореди го како исклучок Марјан Димитријевски, Обидот на Ванчо Михајлов за создаванје на "Независна Македонија# 1944 година. Во: Македонската историска наука, 309-329, како и Stefan Troebst, „Führerbefehl!“ - Adolf Hitler und die Proklamation eines unabhängigen Makedonien (September 1944). Eine archivalische Miszelle, во: Osteuropa 52 (2002), H. 4.

[28] Континуитетот во оценките на одлуките на АСНОМ дава споредба на авторитативната збирка за средбата по повод педесетгодишнината на АСНОМ со оние кои се случуваа по повод 40., 30. или 20-годишнината во југословенскиот период: АСНОМ - педесет години македонска држава 1944-1994. Прилози од научен собир одржан на 17-18 ноември 1994, ед. Македонска академија на науките и уметностите, Институт за национална историја (Скопје 1995); АСНОМ во создавањето на државата на македонскиот народ. Реферати од научен собир одржан од 29 до 31 октомври 1984 година во Скопје, ед. Македонска академија на науките и уметностите (Скопје 1987); АСНОМ & остварување на идеите за создавање на македонската држава и неговиот меѓународен одглас и одраз. Симпозиум посветен на 30-годишнината од АСНОМ. Скопје, 23-25 октомври 1974 година, ед. Македонска академија на науките и уметностите (Скопје 1977); Развитокот на државноста на македонскиот народ. Материјали од Симпозиумот по повод 20-годишнината од Првото заседание на АСНОМ одржан на 23 и 24 октомври 1964 година, ед. Институт за национална историја (Скопје 1966). По повод 50-годишнината излезе едно факсимил-издание со протоколите на Президиумот на АСНОМ & во времето од 6 август 1944 - 28 мај 1945 год. Спореди: The Presidium of ASNOM Minutes, ed. Institute of National History (Skopje 1994). По повод 40-годишнината од Архивот на Македонија посткомунистичката влада во Македонија во 1993 год. реши да се изведе голема образложена едиција на документи АСНОМ (Антифашистичко собрание на народното ослободуванје на Македонија) Документи, ед. Архив на Македонија, како заеднички зафат на Архивот на Македонија и институцијата "Матица македонска# поддржана од работите на македонската дијаспора. Досега издадени том I, 1 и I, 2 (Скопје 1984), I, 3 (Скопје 1987), I, 4 и I,5 (Скопје 1994) како и II,1 (Скопје 1995).

[29] Keith S. Brown, Would the Real Nationalists Please Step Forward: Destructive Nationalism in Macedonia, во: Fieldwork Dilemmas: Anthropologists in Postsocialist States, ed. Hermine De Soto, Nora Dudwick (Madison 2000) 31-48.

[30] Klaus Schrameyer, Makedonien: Friedlichkeit, Maß und Vernunft – mit balkanischem Charme, во: Südosteuropa 46 (1997) 661-694, овде 665.

[31] Heinz Willemsem, Machtwechsel in der EJR Makedonien, во: Südosteuropa 48 (1999) 16-28.

[32] За "третиот Илинден" види Владимир Чупески, А бре македонче. Абецедар и памфлети за наци-болшевизмот 1982-1990 (Скопје 1993) 33-36; и Brown, A Rising to Count On, 163. Разликата за "официјалиното" движење на историјата е лесно воочлив со примерот од хрониката објавена по повод 50-годишнината од постоењето на Институтот за национална историја во 1998 год. Овде исклучиво се однесува на "вториот Илинден#. Спореди Novica Veljanovski, Approaching the Fiftieth Anniversary, во: 50 години Институт за национална историја, 7-17, овде 7.

[33] Brown, A Rising to Count On, 165.

[34] За Архивот види ја неговата Homepage страница (URL http: //www .arhiv. gov. mk /Ang1.htm) . Овде се наоѓа и линк за едно издание со текст и слика на национално конзервативната варијанта на "ремек-делото# на македонската историја под наслов „Macedonia Through the Centuries“, кое го подготвија под водство на Славица Николовска како презентација вработените во Архивот на Македонија (URL http://www. soros. org. mk /archive/index.htm).

[35] За одредената ревизионистичка слика на историјата на директорот на Архивот на Македонија спореди Зоран Тодоровски, Дејноста на десните струи и на организациите, во: Александар Трајановски и др., "Златна книга 100 години ВМРО# (Скопје 1993) 152-192; Внатрешната Македонска Револуционерна Организација 1924-1934 (Скопје 1997); и Македонската историографија и политиката (актуелни рефлексии во македонскиот плуралистички систем), во: Македонската историска наука, 505-517. За не помалку ревизионистичкиот поглед на светот од претходникот на Тодоровски спореди Киро Дојчиновски, Македонија низ вековите (Скопје 1995).

[36] Види "Антијугословенски мемоари# од Глигор Крстески, Отпори и прогони 1946-1950 (Скопје 1994), како и двете "ревизионостички# едиции: Настани на Скопското кале на 7 јануари 1945 год. Документи, ед. Архив на Македонија, Институт за национална историја, Матица македонска (Скопје 1997), и: Италијански дипломатски документи за Македонија. Том 1, книга 1: 1918-1924, ед. Иван Катарџиев, Аленка Лапе (Скопје 2001).

[37] Види Evangelos Kofos, The Vision of „Greater Macedonia“. Remarks on FYROM’s new school textbooks (Thessaloniki 1994), како и пред сî Sofia Vouri, War and National History. The Case of History Textbooks in the Former Yugoslav Republic of Macedonia (1991-1993), во: Öl ins Feuer? Schulbücher, ethnische Stereotypen und Gewalt in Südosteuropa, ed. Wolfgang Höpken (Hannover 1996) 179-214, овде 180-181. Меѓу 27-те наведени автори на учебници за наставата по историја (212-213) се наоѓаат само четворица соработници од Институтот за национална историја - меѓу кои двајца со јасна ориентација кон ВМРО-ДПМНЕ. За критичките ставови во однос на божемното прекумерно пропорционално земање предвид на историјата на албанските Македонци во училишните прирачници објавени по 1991 год. на Република Македонија види: Иван Катарџиев, Актуелни проблеми на македонската историографија, во: Актуелни проблеми, 7-11, овде 10, како и Наумоска, Албанци или Шиптари.

[38] Christian Voss, Sprach- und Geschichtsrevision in Makedonien. Zur Dekonstruktion von Blaže Koneski, во: Osteuropa 51 (2001) 953-967.

[39] Brown, A Rising to Count On, 155-160.

[40] Спореди ги значајните хагиографски претстави од Димитар Галев: Тодор Александров од автономија до самостојна држава (Скопје 1995), и Бранислав Синадиновски, Тодор Александров (Свети Николе 1995).

[41] Иван Катарџиев, Предговор, во: Иван Михајлов, По трнливиот пат на македонското ослободително дело, ед. Иван Катарџиев (Скопје 2001) 5-20 (македонски превод на "Брегалнички# [= Иван Мицхајлов], Po trŭnlivija pŭt na makedonskoto osvoboditelno delo [O. O. 1939]). Види и Катарџиев, Македонија спроти Втората светска војна; Македонија меѓу Балканските и Втората светска војна; како и во: Време на зреење. Македонското национално пра­шање меѓу двете светски војни (1919-1930). Том 2 . (Скопје 1977).

[42] Фиданка Танаскова, Методија Андонов Ченто (Скопје 1990); Ченто - Човек, револуционер, државник. Зборник на материјали од Тркалезната маса одржана на 26.11.1991 година во Прилеп, ед. Орде Иваноски (Прилеп 1993); Блаже Ристовски, Ченто и Чентовизмот во историјата и во современоста, во: Современост 43 (1993), 5-6, 167-175.

[43] Во Научен собир "Панко Брашнаров# & Живот и дело (1883-1951)“, ед. Вера Весковиќ-Вангели (Титов Велес 1992).

[44] Ристе Бунтески-Бунте, Методија Шаторов&Шарло (Политички ставови) (Прилеп 1997).

[45] Павел Шатев: време - живот - дело (1882-1951), ед. Институт за национална историја (Скопје 1996). И Архивот на Македонија исто така најави еден Зборник за Шатев : Зборник Павел Шатев, ед. Архив на Македонија (Скопје - во тек на објавување).

[46] Љупчо Георгиевски, ВМРО & Демократска партија за македонско национално единство (1990-1993), следбеник на идеите на ВМРО, во: “Златна книга 100 години ВМРО#, 249-255. За публикациите на посткомунистичката конкуренција по повод годишнината спореди Сто години од основањето на ВМРО и 90 години од Илинденското востание. Прилози од научен собир одржан на 21-23 октомври 1993 г., ед. Македонска академија на науките и уметностите (Скопје 1994), и Иван Катарџиев, Сто години од формирањето на ВМРО - сто години револуционерна традиција (Скопје 1993).

[47] Радослав Огњановски, Македонија во седумдесеттите години (Скопје 1990); Славко Милосавлевски, Страв од промени. Кризата на политичкиот систем на Југославија во седумдесеттите години (Скопје 1991); Илија Максимовски, Политичкиот затвореник за Македонија (Скопје 1991); Димитар Мирчев, Драмата на плурализацијата (Скопје 1991); Стојан Ристески, Судени за Македонија (1945-1983) (Скопје 1993); Ставре Џиков, Македонија во комунистичкиот триаголник (Скопје 1993); Митре Арсовски, Хроника на еден неминовен распад (Скопје 1995); Илија Максимовски, Македонија во стратегијата на претседателот? (Скопје 1995); Гроздан Цветковски, За што се боревме (Скопје 1995); Крсте Црвенковски, Славко Милосавлевски, Нашиот поглед за времето на Колишевски (Скопје 1996); Коле Мангов, Во одбрана на македонскиот национален идентитет (Скопје 1998); Нада Алексоска, Смилјан Гриовски - агентот на ЦИА (Скопје 1999); Јован Павловски, Мишел Павловски, Вчера и денес - Македонија! Практикум по историја (Скопје 2000); Киро Глигоров, Македонија е с¢ што имаме (Скопје 2001).

[48] Новица Велјановски, Административно-централистичиот период во државно-правниот развој на Македонија (1945-1953) (Скопје 1992); исто., Македонија во југословенско-бугарските односи 1944-1953 (Скопје 1998); Виолета Ачкоска, Задругарството и аграрната политика 1945-1955 година; исто., Задолжителниот откуп во Македонија 1945-1953 година (Скопје 1995); Аграрната реформа и колонизацијата во Македонија 1944-1953. Документи, ед. Виолета Ачкоска (Скопје 1997).

[49] Новица Велјановски, Обид за периодизацијата на историското минато по Втората светска војна (1945-1991), во: Гласник на Институтот за национална историја 42 (1998), 2, 7-26; Виолета Ачкоска, Местото и улогата на владите на Македонија. Некои аспекти од нивното конституирање и работа 1945-1995 година, во: Гласник на Институтот за национална историја 39 (1995), 1-2, 15-31.

[50] За ова види ја објавената збирка на стандарни извори од Факултетот за филозофско-историски науки при Универзитетот Кирил и Методиј - Скопје за македонската национална историја , чиј прв том го покрива периодот од населувањето на Словените во Македонија до крајот на Првата светска војна (Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за национална држава. Том I: Од населувањето на Словените во Македонија до крајот на Првата светска војна, ед. Факултет за филозофски-историски науки на Универзитетот “Св.Кирил и Методиј# - Скопје 1981) како и еднотомната синтеза на Македонската академија на науките и уметнотите, превод на руски, објавена во 1986 год., чиј прв том го обработуваше периодот од 4-14век, (Македонија и македонскиј народ. Историја македонского народа, ед. Македонска академија на науките и уметностите [Скопје 1986] 5-64). Во секој случај, во првиот том на тротомната збирка на Институтот за национална историја од 1969 год. Ивадок за “Создавање и развој на македонската античка држава# (Историја на македонскиот народ. том. I, 33-47).

[51] Васил Тупурковски, Историја на Македонија - Филип II (Скопје 1995).

[52] О. А., Антички Македонци, во: Македонски историски речник, ед. Институт за национална историја (Скопје 2000) 39-40, овде 40. спореди и Наде Проева, Студии за античките Македонци (Скопје 1997).

[53] Додека недостасуваат лемите "Албанец# и "албанско# и др., под изразот "голема Албанија#: е пре "Идејата за Голема Албанија и денес ја претставува постојаната политичка ориентација на албанските национално-шовинистички кругови." (О. А., Голема Албанија. Во: Македонски историски речник 131).

[54] Ibid. 6.

[55] Така премиероот Георгиевски во 1996 год. ја промени ортографската форма на неговото име од македонската варијанта "Љупчо# во онаа со бугарски начин на пишување "Љубчо#.

[56] Palmer, King, Yugoslav Communism, 134.

[57] Младен Србиновски, Обеди ништожност (Скопје 1999) 59.

[58] Bugarska propaganda u Makedoniji. Počast atentatoru. Во: Време од 2 ноември 2000 год., 40. За самиот атентат види во Stephen Clissold, Murder in Marseille. Chapter 3: Marseille, во: The South Slav Journal 7 (1984), 1-2 (23-24) 18-26.

[59] Утрински весник од 14 јануари 2002 год. Спомен-плочата беше донесена на местото на атентатот, на кое во годините на бугарската окупација на Скопје од 1941 до 1944 год. исто така се наоѓала слична спомен плоча. - За делото и неговите последици на Бунева види Stefan Troebst, Mussolini, Makedonien und die Mächte 1922-1930. Die „Innere Makedonische Revolutionäre Organisation“ in der Südosteuropapolitik des faschistischen Italien (Köln, Wien 1987) 279-288.

[60] Voss, Sprach- und Geschichtsrevision, 954.

[61] Виолета Ачкоска, Политиката и историографија 1944-1998, во: Македонската историска наука, 487-503; Тодоровски, Македонската историографија и политика; и Троебст, ВМРО + 100 = ПЈРМ?.