Во релевантната литература е широко прифатено, а и признаено во политичката практика, дека желбата на земјите-кандидати да се приклучат кон Европската унија (ЕУ) подразбира нивна силна желба да ги следат политиките чија цел е задоволување на политичките и економските критериуми од Копенхаген, зададени од Унијата. Иако приближувањето на земјите-кандидати кон европската Заедничка надворешна и безбедносна политика (ЗНБП) директно не спаѓа во овие критериуми, содржината на ваквите политики сочинува дел од Acquis Communautaire, што пак е дел од она што се нарекува ‘ЕУ условеност’.

Acquis Communautaire е француски израз што во основата означува “ЕУ каква што е”. Со други зборови, изразот се однесува на правата и обврските што ги споделувааат земјите на ЕУ. Acquis-от ги вклучува сите повелби и закони на ЕУ, декларации и резолуции, меѓународни спогодби за европски прашања, и пресуди од Судот на правдата. Исто така ги опфаќа и дејствата што заеднички ги превземаат националните влади во областа на ЗНБП и Европската одбранбена и безбедносна политика (ЕОБП). Оттука, прифаќањето на acquis-от значи прифаќање на ЕУ каква што е. Земјите-кандидати мораат да го прифатат acquis-от пред нивниот влез во ЕУ, и европските закони да ги вградат во своето национално законодавство. Покрај ова, во секторот за ЗНБП, од земјите-кандидати се очекува не само да се согласуваат со ‘заедничките ставови’ и ‘заедничките дејства’ на ЕУ туку и да демонстрираат силен интерес, како и активно да учествуваат во меѓународни мисии заедно со постоечките земји-членки на ЕУ. Со други зборови, од земјите-кандидати се очекува да го прават токму она што го прават земјите-членки на ЕУ и тоа пред нивното пристапување кон Европската унија. Затоа, првото прашање што се поставува е колку им е лесно или тешко на земјите-кандидати да ги усогласат структурите и ориентираноста на надворешната политика со онаа на Европската унија? Блиското минато покажа дека за земјите од централна и источна Европа претходното членство во НАТО го трасираше патот за нивни конечен влез во Европската унија. Сепак, во рамките на НАТО доминантна сила се Соединетите Држави. Освен ова, за некои земји од централна и источна Европа (ЗЦИЕ), како Полска и Романија, пријателските односи со Соединетите Држави во периодот по Студената војна, независно од членството во НАТО, се сметаат за главен столб на нивната надворешна политика. Следствено на ова, второто прашање што се поставува е што се случува ако усвојувањето на одреден acquis на ЕУ не се совпаѓа со интересите на НАТО и на САД. Со други зборови, што се случува кога земјите-кандидати мораат да изберат помеѓу придржувањето кон acquis-от на ЕУ за да си обебедат прием, од една страна, и одржувањето добри односи со Соединетите Држави, од друга страна? Разидувањето меѓу ЕУ и САД во поглед на војната во Ирак е таков пример.

За да се осврнеме на овие две важни прашања, овој труд ќе се концентрира врз случајот на Романија. Ја одбравме оваа земја од три причини. Прво, Романија беше исто толку нестрплива да се приклучи кон ЕУ колку и да се приклучи кон НАТО и да одржува доста пријателски врски со Соединетите Држави. Оттука, Букурешт мораше да донесе некои тешки одлуки за време на разидувањето меѓу ЕУ и САД а кои беа резултат на фундаменталните несогласувања за прашањето за војната во Ирак, како и разликите за прашањата поврзани со војната против тероризмот. Се разбира, другите ЗЦИЕ, како Полска и Република Чешка, се најдоа на страната на Соединетите Држави - чин што наиде на остра осуда од тогашниот француски претседател Жак Ширак. Но овие земји веќе беа членки на ЕУ, па затоа не може да се оцени влијанието на ЕУ притисоците за прием врз изборот во надворешната политика на земјите-кандидати.

Второ, за разлика од Бугарија, влезот на Романија претставуваше крајно спорно прашање бидејќи многумина тврдеа дека поради неспособноста на неколку последовни влади да ги воведат неопходните структурни реформи, Романија всушност не беше подготвена да се приклучи кон ЕУ на 1 јануари, 2007 год. Така, случајот на Романија беше посочен како посложен од оној на Бугарија. Но дали горенаведеното аргументирање беше релевантно за случајот на романската надворешна политика и нејзиното придржување кон acquis-от на ЕУ? Трето, за разлика од Бугарија, Романија имаше многу повеќе проблеми што требаше да ги реши, а кои се однесуваа на нејзините односи со соседните земји, што уште повеќе го усложнуваше случајот. Оваа е многу важна поента во смисла дека добрососедските односи се третираат како основно прашање за Европската унија. Тоа е поради фактот што ЕУ не сака проблемите на земјите-кандидати да ги претвори во свои. Така, барањето земјите-кандидати да ги решат територијалните и други прашања што ги имаат со соседите пред нивниот прием спаѓа и во политичките критериуми од Копенхаген и во ЕУ acquis-от.

Голем дел од постоечките балкански земји што не се членки на ЕУ, за своја главна цел во надворешната политика имаат определено еден ден да станат членки на Европската унија. Во меѓувреме тие на НАТО гледаат како на чекор понапред во остварувањето на својата цел. Ова автоматски подразбира одржување добри односи со Соединетите Држави. Поради тоа, испитувањето на примерот на Романија може да фрли интересно светло врз она што се случува кога ќе настанат компликации. Согласно со тоа, оваа оценка ќе им помогне на практичарите од идните земји-кандидати во планирањето на политиките.

За да се осврнеме на гореспомнатите прашања, трудов ќе биде поделен на два дела. Првиот дел ќе се фокусира на развитокот на европската ЗНБП. Овој дел ќе го определи политичкиот контекст во рамките на кој функционираат земјите-кандидати, и ќе му помогне на читателот да ги разбере барањата опфатени со ЕУ acquis-от во врска со ЗНБП. Во вториот дел ќе бидат истражувани напорите превземени од Романија за почитување на ЕУ acquis-от на полето на ЗНБП. На овој начин, средиштето на интересот ќе бидат Годишните извештаи на Европската комисија за прием на Романија во Европската унија. Првиот извештај беше достапен во 1998, додека последниот беше поднесен во ноември 2004 год., кога Европската комисија го сметаше Поглавјето за ЗНБП од acquis-от за формално завршено.

Системот за надворешна политика на ЕУ

Амбициите на ЕУ за прашања од високата политика потекнуваат од шеесетите години на минатиот век. Откако француското одбивање на Европската одбранбена заедница (ЕОЗ) ја осигура доминантноста на НАТО во поглед на прашањата од одбраната, Европската економска заедница (ЕЕЗ) го сврте вниманието кон надворешната политика. Во 1970 год., беше создадена Европската политичка соработка (ЕПС) за да се обезбеди колективен израз на интересите на надворешната политика на земјите-членки на ЕЕЗ. Поврзана со Заедницата, но независна од неа, во ЕПС доминираше националниот механизам за надворешна политика. Европската комисија беше малку повеќе од поканет гостин, без право на предлог или глас. Земјите-членки на ЕЕЗ одредуваа каде се поклопуваат нивните национални интереси, без некакви претензии за ‘заедничка’ надворешна политика.

Сепак, ЕПС промовираше консензус за многу тешки прашања и и помагаше на ЕЕЗ да изгради углед на бранител на човековите права со тоа што стана механизам за колективна осуда на системот за апартхејд во Јужна Африка. Основните средства што ги применуваше ЕПС беа политичките демарши и декларации, но нејзината врска со ЕЕЗ с# повеќе стануваше природна преку примената на економска помош и санкции (политички, дипломатски и економски). Во текот на 20 години, ЕПС покажа дека не само што е можно координирање во надворешната политика туку тоа ја претвори Европа во ‘цивилна’ сила. Јазот помеѓу растечката економска моќ на Унијата и нејзиното ограничено политичко влијание беше извор на растечка фрустрираност во деведесеттите години на минатиот век. Еден одговор беше формирањето посебен систем на ЕУ за креирање надворешна политика, иако не беше развиен конкретен план. Со вториот столб и ЗНБП како негов центар, тоа се поклопуваше со системот на ЕЕЗ но не го замени, и со текот на времето ја инкорпорираше и ЕОБП.

ЕПС се стекна со статус на спогодба и формално се поврза со активностите на ЕЕЗ во Единствениот европски акт од 1986 год. За неколку години, ЕПС се покажа како несоодветна со оглед на геополитичките промени што ја потресоа Европа, имено, падот на Советскиот Сојуз и на Источниот блок. Со тоа што преговорите од Мастрихт сe уште беа сосредоточени на монетарната унија, идејата за зајакнување на соработката во надворешната политика, како дел од плановите за создавање ‘политичка унија’, беше поттикната од драматичните транзиции во централна и источна Европа, војната во Заливот, и граѓанската војна во Југославија. Така, преговорите во Мастрихт вклучија две нови подрачја (ЗНБП и Правда и внатрешни прашања – ПВП) во постоечката Римска повелба, што резултираше со троен столб во структурата на ЕУ.

ЗНБП ја унапреди улогата на Европската комисија, доделувајќи и го правото – што го споделува со земјите-членки – да иницира предлози. ЗНБП дури допушти ограничено авторизирано мнозинско гласање, иако отсекогаш беше јасно дека за повеќето дејства од вториот столб ќе се бара едногласност. Механизмите за усогласеност во ЗНБП не беа цврсти како оние во првиот столб, со исклученоста на Европскиот суд на правдата. ЗНБП во голем степен остана како меѓувладина , иако врските со системот на заедницата постепено се зајакнуваа.

По воведувањето на ЗНБП, практиките на востановени интензивни размени во рамките на ЕПС значеа дека земјите-членки на ЕУ беа во состојба да договорат значителен број ‘заеднички ставови’ и ‘заеднички дејства’, двата главни политички инструменти на ЗНБП, иако и двете нешта беа лошо дефинирани . Конкретните мерки, што понекогаш ги надминуваа вообичаените декларации и демарши на ЕПС, се состоеја од поддршка за хуманитарна помош и демократски избори, ‘пактови за стабилност’ за стабилизирање на границите во централна и источна Европа, и помош при управување со кризи. Како и да е, критичарите ја презираа неспособноста на ЗНБП за решавање посложени или итни безбедносни мерки. ЕУ беше некако подобра во кажување на работите во надворешната политика отколку кога беше под ЕПС. Но се чинеше дека е само малку поспособна за конкретно правење на работите.

ЗНБП ја сметаа зрела за реформи кога се преговараше за Повелбата од Амстердам во 1997 год. Овојпат контроверзноста на мнозинското гласање во најголем дел беше избегната преку создавање нова доктрина на ‘флексибилност’, позната и како ‘конструктивна воздржаност’ или ‘зајакната соработка’. Ваквата доктрина им овозможува на земјите-членки да се држат настрана од некои дејства на ЗНБП (особено оние што вклучуваат одбрана) како алтернатива на ставање вето врз овие дејства. Оттука, коалициите на оние што имаат волја можат да продолжат со ‘заедничките дејства’ дури и кога некои земји-членки сметаат дека не се во можност или немаат волја да учествуваат.

Ова е доста важно прашање бидејќи на овој начин земјите-кандидати за членство во ЕУ, како Романија, можат да надминат некои значајни дилеми во надворешната политика. На пример, наместо да мора да бираат помеѓу одржување пријателски односи со САД и почитување на ЕУ acquis-от, земјите-кандидати би можеле да го постигнат првото без да го поткопуваат второто. Затоа, и покрај фактот што не беа дел од ‘коалицијата на оние што имаат волја’, земјите-кандидати можеа да добијат многу добра оценка за придржувањето кон acquis-от едноставно бидејќи не ја спречуваа ЕУ во превземањето одредени дејства.

Друго важно прашање во поглед на системот на ЕУ за креирање надворешна политика во поглед на земјите-кандидати е дека во случај земјите-членки на ЕУ да не можат да постигнат консензус или да се усогласат за ‘заедничките ставови’ и ‘заедничките дејства’, ставовите на земјите-кандидати не би можеле да бидат оценувани од Европската комисија во напорите да се одлучи дали земјите-кандидати го почитуваат релевантниот acquis на ЕУ или не. Главната новина во вториот столб на Повелбата од Амстердам беше востановувањето нов Висок претставник за ЗНБП (кој е и Генерален секретар на Советот). Беше замислено Високиот претставник да и обезбеди на ЕУ единствен глас а на ЗНБП единствен лик. Сепак, надвор ЕУ уште беше претставувана од својата ‘тројка’ (Високиот претставник, Министерот за надворешни работи на земјата-претседавач со ЕУ и Европскиот комесар за надворешни работи). Во други случаи, посебни формули на претставување вклучуваа збунувачка комбинација од Комисијата и националните официјални претставници. Така ЕУ продолжи да покажува повеќе лица дури и кога успеваше да говори со единствен глас.

Земајќи ја предвид комбинираната историја на ЗНБП, можеби изгледа парадоксално да се проширува системот на ЕУ за надворешна политика и на подрачјето на одбраната и безбедноста. Повеќето земји-членки на ЕУ одамна ја имаа прифатено доминантноста на НАТО во однос на прашањата од одбраната. Обидите на Франција да се формира ексклузивната европска одбранбена алијанса, Западно-европската унија (ЗЕУ), ‘составен дел од развојот на Унијата’, како што беше наведено во Спогодбата од Мастрихт, не даде какви било конкретни резултати. Сепак, последниве години ЕУ има превземено мали но значајни чекори за основање ЕОБП. Пресвртница беше кризата во Косово.

Следствено на ова, ЕУ во Спогодбата даде поцврсти заложби во однос на безбедносната соработка, првин во Амстердам а особено во Ница. Посебно таканаречените Петербуршки задачи (хуманитарни мисии и мисии за спасување; управување со кризи и одржување на мирот, и мировни мисии) беа издвоени како основни цели на надворешната политика на ЕУ. Унијата стави во погон и сопствено тело за соединување со ЗЕУ. Беше основана нова Политичка и безбедносна комисија, од високи национални официјални претставници, и беше назначен “клучниот играч на европската безбедносна и одбранбена политика и на ЗНБП”. Беа договорени планови за формирање Сили за брза реакција (СБР) од 60.000 трупи, со задача да станат функционални до крајот на 2002 год.

Скептиците забележуваа дека ЕУ веќе има такви сили, меѓу другото вклучувајќи и повеќенационален ‘Еврокорпус’. Покрај тоа, се тврдеше дека ЕУ отсекогаш била способна да ги користи ресурсите на ЗЕУ. Проблемот беше што европските воени сили беа слаби, недоволно финансирани, и им недостигаа најосновите работи. Во меѓувреме, односот на ЕОБП со НАТО остана неразрешен. Американската администрација на Џорџ Буш продолжи да бара од Европјаните поголемо споделување на товарот, притоа повторувајќи ја суштинската позиција на САД претставена во политиката на ‘трите НЕ’: не за одвојување на САД од ЕУ; не за дуплирањето американски сили од страна на ЕУ; и не за дискриминација врз САД, вклучувајки ги и набавките на оружје.

Во градењето на ЕОБП, како и општо во европската надворешна политика, формалните реформи преку повелби често се помалку важни од формалното учење преку конкретна работа. Кога се заложи за ЕОБП, Унијата с# уште немаше превземено конкретна воена операција. Како и да е, со одлуката на претседателот Буш да ги повлече силите на САД од Босна и од Косово, стана реална можноста Европа да оди сама на Балканот со сили за одржување на мирот и полициски сили. Како резултат на тоа, ЕУ почна да се ангажира во разни воени операции во своето соседство.

Токму во ваков политички контекст ќе бидат разгледани романските напори да се задоволи европскиот acquis communautaire во доменот на ЗНБП.

Придржувањето на Романија кон acquis-от од ЕУ во доменот на ЗНБП

Оној acquis што е поврзан со ЗНБП се заснова на законските акти што потпаѓаат под вториот, и, индиректно, под првиот столб вклучувајќи законски обврзувачки меѓународни договори. Тој исто така се базира на политички декларации и спогодби за водење политички дијалог во рамките на ЗНБП, за усогласување со декларациите на ЕУ, и за имплементирање санкции и рестриктивни мерки каде што е потребно. Освен ова, се очекува земјите-кандидати да се согласат со ‘заедничките ставови’ и ‘заедничките дејства’ на ЕУ, и да покажат силен интерес како и активно да учествуваат во меѓународни мисии заедно со постоечките земји-членки на ЕУ. Од земјите-кандидати се бара и да ги спроведат потребните промени во своите министерства за надворешни работи за да можат да се соочат со предизвиците за интегрирање во секторот за ЗНБП.

За да се даде појасна слика за тоа како Романија одговори на acquis-от на ЕУ, овој дел е поделен на пет сегменти. Во првиот сегмент се дискутира за интегрирањето на Романија во структурите за надворешна политика на ЕУ. Вториот сегмент е истражување на романската соработка со ЕУ во поглед на меѓународните прашања. Третиот сегмент ги наведува чекорите што ги превзеде Романија за решавање на прашањата во врска со контрола на оружјето. Во четвртиот сегмент се разгледува како Романија се соочила со проблемите што ги засегале соседите, а последниот сегмент е фокусиран на промените во механизмите на министерството за надворешни работи на Романија за да биде поефикасно во третирањето на прашањата за европеизација на романската надворешна политика...

[Симнете го целиот тескт во PDF Формат]